افشاگری امانپور: سه‌گانۀ پنهان «دیپلماسی آب»؛ جزئیات تکان‌دهندۀ فنی و اقتصادی
دیپلماسی آب با تمرکز بر انتقال منابع آبی و ریسک‌های استراتژیک، نیازمند ملاحظات فنی، اقتصادی و مهندسی مالی با مشارکت بخش خصوصی است.
دکتر محمدتقی امانپور، نظریه‌پرداز حوزه کشاورزی و محیط زیست، در ادامه سلسله یادداشت‌های «دیپلماسی آب» به بررسی «ملاحظات فنی و اقتصادی» استفاده از منابع آبی کشورهای همسایه پرداخته است. وی با بیان اینکه چنین راهکارهایی نیازمند پایلوت‌سازی هستند، ابهاماتی را که ممکن است در مرحله طرح موضوع وجود داشته باشد، مورد توجه قرار داده و آن را بستری برای مذاکره و تعاملات احتمالی با کشورهای همسایه دانسته است. این یادداشت با طرح سوالاتی درباره دائمی یا مقطعی بودن منابع آبی، نوع انتقال آب و ریسک‌های استراتژیک وابستگی، به راهکارهای فنی و مالی این موضوع پرداخته است.
ملاحظات فنی در تأمین آب از همسایگان
منابع آبی دائمی یا مقطعی؟
در صورت طراحی و اجرای «مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز» در تاجیکستان، افغانستان و پاکستان، این کشورها توانایی تأمین سالانه حجم قابل توجهی آب را خواهند داشت. پیش‌بینی اولیه نشان می‌دهد که حداقل نیمی از این مقادیر، به صورت مستمر در طول سال قابل تأمین است. مناسب‌ترین راه مصرف آب انتقالی، «تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی در حال فرونشست» است. روش «تغذیه از طریق لوله و چاه» در حال حاضر در برخی نقاط جهان رایج است و می‌تواند راهکاری مؤثر برای جلوگیری از فرونشست و جبران برداشت‌های گذشته باشد.
انتقال آب از طریق رودخانه، کانال یا لوله؟
راهکار انتقال آب می‌تواند برای هر کشور متفاوت باشد. در مورد افغانستان، افزایش سهم آب ایران از طریق رودخانه هیرمند، با پوشش نیازهای آبی داخلی این کشور از طریق «مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز» امکان‌پذیر است. در پاکستان، انباشت موقت سیلاب‌های داخلی یا مازاد هندوستان در استخرهای بزرگ و سپس انتقال به مقصد مصرف، یکی از راهکارهاست. این آب انتقالی می‌تواند دشت‌های مختلف در خراسان رضوی، جنوبی کرمان، سیستان و بلوچستان را تغذیه کند. یک شرکت دانش‌بنیان با حمایت وزارت نیرو، تجربیات ارزشمندی در این زمینه جمع‌آوری و آزمایش کرده است.
ریسک‌های استراتژیک و مهندسی مالی
ریسک وابستگی به همسایگان
وابستگی در تأمین آب، نان و انرژی امری قابل تأمل است، اما «تعامل با همسایگان» و «فعال‌سازی دیپلماسی اقتصادی» می‌تواند راهکارهای فراوانی برای چالش آب ارائه دهد. این همکاری‌ها منجر به کاهش تنش‌ها، تعمیق دوستی‌ها و ایجاد ارتباطات پایدار می‌شوند. هزینه‌های احتمالی نباید مانع «اندیشه‌ورزی»، «برنامه‌ریزی» و اجرای چنین راهکارهایی شود. با طراحی و پیاده‌سازی «14 راهکار استراتژیک» برای تأمین آب، در صورت بروز مشکل موقت در هر یک از راهکارها، سایر راهکارها قادر به جبران کمبود خواهند بود.
مهندسی مالی راهکارها
در شرایط تحریم، تعامل و تهاتر کالا و خدمات با دیگران، به‌ویژه کشورهای دوست و برادر، اولویت دارد. مهندسی مالی این راهکارها می‌تواند از طریق روش‌های متنوعی ساماندهی شود:
- سرمایه‌گذاری بخش خصوصی: بخش خصوصی ایران ظرفیت عظیمی در حوزه خدمات فنی و مهندسی دارد. خلق بازار در کشورهای همسایه با رویکرد مشارکت آنان و دریافت سهم آب از دستاورد پروژه‌ها، درآمد پایدار و رونق را برای این بخش به ارمغان می‌آورد.
- وام از صندوق توسعه ملی: پروژه‌های استراتژیک و چاره‌ساز، اولویت‌دارترین موارد برای دریافت وام از «صندوق توسعه ملی» محسوب می‌شوند.
- مشارکت جمعی بخش خصوصی: تشویق بخش خصوصی به تشکیل هلدینگ‌های مشترک و انباشت سرمایه‌های کوچک، امکان پاسخگویی به نیازهای سرمایه‌گذاری بزرگ را فراهم می‌آورد.
- استفاده از سرمایه‌گذاری خارجی: نهادهایی مانند Japan Fund، UNCCD، GCF و منابع کاهش گازهای گلخانه‌ای می‌توانند در پروژه‌های مرتبط با آب و اقلیم نقش مؤثری ایفا کنند.
- فعال‌سازی بخش خصوصی از طرف مقابل: تشویق بخش خصوصی در کشورهای همسایه به تشکیل تعاونی‌های ملی یا مشارکت‌های جمعی، تقاضاگران آب تأمین‌شده را افزایش می‌دهد.
- کشت فراسرزمینی در داخل کشور: با تأمین آب فراوان، سرزمین ایران می‌تواند بستری برای سرمایه‌گذاری کشورهای همسایه و کشورهای ثروتمند عربی شود.
- ملاحظات سیاسی در تعامل: حمایت از بخش خصوصی ایرانی برای تعامل مستقیم با همسایگان و تعریف زمینه‌های همکاری، منجر به تقویت دیپلماسی اقتصادی و سپس دیپلماسی سیاسی می‌شود.
اعداد و ارقام ذکرشده در خصوص میزان آب قابل استحصال، صرفاً بر اساس ظرفیت‌های منابع آبی ارائه شده و در عمل، بر اساس کلیه ملاحظات سیاسی، اقتصادی و نوع مشارکت بخش‌های دولتی و خصوصی تعیین و عملیاتی خواهند شد.
