بنزین نفر به نفر: راه نجات یا خودزنی اقتصادی؟

ناترازی بنزین؛ چالشی ساختاری در اقتصاد ایران

مسئله مصرف بی‌رویه بنزین سال‌هاست که به یکی از چالش‌های ساختاری اقتصاد ایران تبدیل شده است. ایران، با وجود دارا بودن ذخایر عظیم نفتی، همچنان در بخش مصرف سوخت، به ویژه بنزین، با ناترازی مواجه است. ظرفیت پالایشی کشور حدود ۱۱۰ میلیون لیتر در روز است، اما مصرف روزانه بنزین در برخی ایام تابستان ۱۴۰۴ از مرز ۱۵۵ میلیون لیتر در روز عبور کرده است که این امر کشور را به واردات مجدد بنزین سوق داده است. این وضعیت نه تنها منابع ارزی کشور را مستهلک می‌کند، بلکه آلودگی گسترده‌ای را نیز به محیط‌زیست شهری تحمیل می‌سازد. از سوی دیگر، هرگونه بحث در خصوص افزایش قیمت بنزین با واکنش‌های شدید اجتماعی و سیاسی مواجه می‌شود و دولت‌ها نیز از ترس تکرار تجربیات گذشته، عمدتاً به تکذیب بسنده می‌کنند.

بررسی راهکارهای اصلاح مصرف بنزین

در چنین شرایطی، پرونده اصلاح مصرف بنزین مجدداً در دستور کار دولت قرار گرفته است. تجربیات گذشته نشان داده است که سیاست‌های صرفاً قیمتی، به دلیل عدم درک ماهیت مصرف، منجر به کاهش واقعی تقاضا نشده و تنها باعث افزایش تورم و نارضایتی اجتماعی شده‌اند.

طرح افزایش قیمت بنزین متناسب با تورم

طرح اول، افزایش قیمت بنزین متناسب با تورم است. این طرح، مشابه آنچه در سال ۹۸ رخ داد، صرفاً منجر به افزایش قیمت خواهد شد و تنها ممکن است به اندازه تورم تعدیل شود. در این سناریو، مسئله ناترازی بنزین همچنان پابرجا خواهد ماند و مشکل اساسی حل نخواهد شد. علاوه بر این، به دلیل اختلاف شدید قیمتی بین بنزین یارانه‌ای و بنزین آزاد، سیگنال‌دهی قیمتی برای کاهش مصرف بنزین حداقل تا دهه‌ها به وقوع نخواهد پیوست.

طرح بنزین سه نرخی

طرح دوم، افزایش پلکانی قیمت بنزین به صورت توامان است که به طرح بنزین سه نرخی نیز شناخته می‌شود. این طرح، محدودیت‌هایی را برای مصرف بنزین ۱۵۰۰ تومانی و ۳۰۰ هزار تومانی اعمال خواهد کرد. پس از اتمام سهمیه مذکور، مردم موظف خواهند شد بنزین را با قیمت سوم، که ممکن است ۸، ۱۰ یا حتی ۱۵ هزار تومان باشد، معامله کنند. این مدل نیز به دلیل محدودیت مصرف و عدم تمایز بین مصرف شخصی و مصرف در صنعت حمل و نقل، منجر به افزایش قیمت و تحمیل تورم به سفره مردم خواهد شد.

طرح بنزین به ازای هر نفر

سومین گزینه مطرح شده، طرح بنزین به ازای هر نفر است که مصرف شخصی را از مصرف صنعت حمل و نقل جدا می‌سازد. این طرح با انتقال مستقیم یارانه سوخت به هر فرد، دو هدف کلیدی را دنبال می‌کند: عدالت در توزیع و بهینه‌سازی داوطلبانه مصرف. در این طرح، هر ایرانی روزانه معادل یک لیتر بنزین یارانه‌ای (ماهانه ۳۰ لیتر) اعتبار انرژی دریافت می‌کند. به عنوان مثال، یک خانواده چهار نفره ماهانه ۱۲۰ لیتر سهمیه یارانه‌ای خواهد داشت که می‌تواند آن را مصرف یا در بورس انرژی به قیمت نزدیک به نرخ آزاد بفروشد. بدین ترتیب، افراد فاقد خودرو نیز از یارانه ملی بنزین منتفع خواهند شد و صاحبان خودرو انگیزه اقتصادی برای کاهش مصرف پیدا می‌کنند. اعتبار بنزینی، برخلاف یارانه نقدی، ارزش خود را در برابر تورم از دست نمی‌دهد، زیرا ارزش ریالی آن متناسب با تغییر قیمت بنزین در بازار آزاد افزایش می‌یابد. در این نظام، به جای اجبار، انگیزه داوطلبانه برای صرفه‌جویی ایجاد می‌شود؛ خانوارهایی که کمتر از سهمیه خود مصرف کنند، می‌توانند مازاد آن را فروخته و از سود حاصل بهره‌مند شوند. صنعت حمل و نقل نیز مصرف خود را با سوخت‌های جایگزین مانند LPG، CNG و برق تامین خواهد کرد.

بنزین به ازای هر نفر، بهترین راهکار

در میان گزینه‌های مطرح شده، طرح بنزین به ازای هر نفر بهترین راهکار اصلاح وضعیت بنزین قلمداد می‌شود. این طرح نه تنها صرفاً به افزایش قیمت بسنده نمی‌کند، بلکه موجب عدالت در توزیع یارانه بنزین نیز می‌شود. با مصرف فعلی بنزین، هشت دهک از اعطای روزانه یک لیتر بنزین به هر نفر سود خواهند برد. مهم‌تر از همه، مردم در اصلاح این وضعیت بازنده نخواهند بود و تمام منافع حاصل از اصلاح قیمت بنزین مستقیماً به جیب مردم سرازیر خواهد شد. این طرح، انگیزه اقتصادی لازم برای بهینه‌سازی مصرف را ایجاد خواهد کرد.