بنزین به نفر، راهکار انقلابی یا گامی به سوی بحران؟
ناترازی بنزین با وجود یارانه و اصلاح قیمت، مصرف بالا و اثرات زیست‌محیطی در اقتصاد حمل‌ونقل را نشان می‌دهد.
چالش ناترازی بنزین؛ راهکارهای پیشنهادی کارشناس انرژی در گفت‌وگو با تسنیم
ناترازی بنزین؛ مشکلی ساختاری با پیامدهای اقتصادی و زیست‌محیطی
مسئله مصرف بی‌رویه بنزین سال‌هاست که به یکی از چالش‌های ساختاری اقتصاد ایران تبدیل شده است. ایران، با وجود داشتن ذخایر عظیم نفتی، یکی از معدود کشورهایی است که در بخش مصرف سوخت، به‌ویژه بنزین، همواره با ناترازی مواجه است. ظرفیت پالایشی کشور حدود 110 میلیون لیتر در روز است، در حالی که مصرف روزانه بنزین در برخی ایام تابستان 1404 از مرز 155 میلیون لیتر در روز نیز عبور کرده و کشور را به واردات مجدد بنزین سوق داده است. این وضعیت نه‌تنها منابع ارزی کشور را مستهلک می‌کند، بلکه محیط‌زیست شهری را نیز با آلودگی گسترده روبه‌رو ساخته است.
موانع اجتماعی و سیاسی اصلاح قیمت بنزین
هرگونه بحث درباره افزایش قیمت بنزین در فضای عمومی کشور با واکنش اجتماعی و سیاسی شدیدی مواجه می‌شود. دولت‌ها نیز از ترس تکرار تجربه آبان 1398، صرفاً به تکذیب افزایش قیمت بسنده می‌کنند. در چنین شرایطی، پرونده اصلاح مصرف بنزین بار دیگر بر روی میز دولت قرار گرفته است، اما تجربه نشان داده است که سیاست‌های صرفاً قیمتی، به‌دلیل عدم درک ماهیت مصرف، هیچ‌گاه به کاهش واقعی تقاضا منجر نشده‌اند و تنها موجب افزایش تورم عمومی و نارضایتی اجتماعی می‌شوند.
بررسی طرح‌های پیشنهادی دولت برای اصلاح وضعیت بنزین
در این راستا، سه طرح برای اصلاح وضعیت بنزین بر روی میز دولت قرار گرفته است:
طرح اول: افزایش قیمت بنزین متناسب با تورم
این طرح، مشابه سال 98، صرفاً منجر به افزایش قیمت بنزین و تعدیل آن به اندازه افزایش تورم خواهد شد، اما مسئله ناترازی بنزین باقی خواهد ماند. همچنین، به دلیل اختلاف شدید قیمتی بین بنزین یارانه‌ای و بنزین آزاد، سیگنال‌دهی قیمتی برای کاهش مصرف بنزین حداقل تا دهه‌ها به وقوع نخواهد پیوست.
طرح دوم: افزایش پلکانی قیمت بنزین (بنزین سه‌نرخی)
این طرح، محدودیت مصرف بر بنزین 1500 تومانی و 300 هزار تومانی اعمال می‌کند. با پایان یافتن سهمیه مذکور، مردم باید بنزین را با قیمت سوم (نظیر 8، 10 یا حتی 15 هزار تومان) معامله کنند. این مدل نیز به دلیل محدودیت مصرف و عدم تمایز بین مصرف شخصی و صنعت حمل‌ونقل، منجر به گران شدن و تحمیل تورم به سفره مردم خواهد شد.
طرح سوم: بنزین به نفر
این طرح، مصرف شخصی را از مصرف صنعت حمل‌ونقل مجزا می‌کند. با انتقال مستقیم یارانه سوخت به هر فرد، دو هدف کلیدی دنبال می‌شود: اول، عدالت در توزیع و بهینه‌سازی داوطلبانه مصرف. در این طرح، هر ایرانی روزانه معادل یک لیتر بنزین یارانه‌ای (ماهانه 30 لیتر) اعتبار انرژی دریافت می‌کند. یک خانواده چهار نفره در ماه 120 لیتر سهمیه یارانه‌ای خواهد داشت که می‌تواند آن را مصرف یا در بورس انرژی به قیمت نزدیک به نرخ آزاد بفروشد. به این ترتیب، افراد فاقد خودرو نیز از یارانه ملی بنزین منتفع خواهند شد و انگیزه اقتصادی برای کاهش مصرف بنزین در میان صاحبان خودرو ایجاد می‌شود. اعتبار بنزینی، برخلاف یارانه نقدی، ارزش خود را در برابر تورم از دست نمی‌دهد، زیرا متناسب با تغییر قیمت بنزین در بازار آزاد، ارزش ریالی آن نیز افزایش می‌یابد. در این نظام، به جای اجبار یا تهدید، انگیزه داوطلبانه صرفه‌جویی ایجاد می‌شود؛ خانوارهایی که کمتر از سهمیه خود مصرف کنند، می‌توانند مازاد آن را بفروشند و از سود حاصل بهره‌مند شوند. صنعت حمل‌ونقل نیز به صورت مجزا مصرف خود را با سوخت جایگزین بنزین تأمین خواهد کرد و مصرف خود را با LPG، CNG و برق تأمین خواهد کرد.
بنزین به نفر؛ بهترین گزینه برای عدالت و بهینه‌سازی مصرف
کارشناس انرژی با اشاره به اینکه طرح بنزین به نفر، بهترین گزینه در میان طرح‌های مطرح شده است، تصریح کرد: این طرح صرفاً افزایش قیمت بنزین را مطرح نمی‌کند، بلکه موجب عدالت در توزیع یارانه بنزین نیز می‌شود. با مصرف فعلی بنزین، هشت دهک از اعطای روزانه یک لیتر بنزین به هر نفر سود خواهند برد. مهم‌ترین نکته این است که مردم در اصلاح وضعیت بنزین بازنده نخواهند بود و تمام منافع حاصل از اصلاح قیمت بنزین مستقیماً به جیب مردم خواهد رفت. همچنین، انگیزه اقتصادی برای بهینه‌سازی مصرف رقم خواهد خورد.
