اردوغان در برابر کدام بت ایستاد؟ جایگاه آتاترک ۸۷ سال پس از مرگش زیر سوال رفت

یادبود ۸۷مین سالگرد درگذشت مصطفی کمال آتاترک؛ شکاف‌های هویتی در ترکیه

سالروز درگذشت بنیانگذار جمهوری ترکیه

دهم نوامبر، مصادف با سالروز درگذشت مصطفی کمال آتاترک، بنیانگذار و اولین رئیس جمهور ترکیه است. او در سن ۵۷ سالگی و در حالی که بیمار بود، دیده از جهان فرو بست. آتاترک که از فرماندهان برجسته امپراتوری عثمانی بود، نقش کلیدی در پیروزی در جنگ استقلال ترکیه، انحلال خلافت و تأسیس نظام جمهوری ایفا کرد.

«پدر ترک‌ها»؛ نماد ملی‌گرایی یا عامل تفرقه؟

پس از اصلاحات قانونی در زمینه صدور شناسنامه، مصطفی کمال نام خانوادگی «آتاترک» به معنای «پدر ترک‌ها» را برای خود برگزید. او نه تنها به عنوان یک فرمانده نظامی و ملی، بلکه به عنوان رهبری مقتدر شناخته می‌شود که در تقویت ملی‌گرایی ترکی نقش بسزایی داشت. آتاترک همچنان از محبوبیت بالایی در جامعه ترکیه برخوردار است، اما اقدامات او مانند کشف حجاب، محدودیت بر فعالیت‌های دینی و اسلامی، و تغییر الفبای ترکی از عربی به لاتین، باعث دلخوری و مخالفت اسلامگرایان و برخی روشنفکران شد. این تغییرات الفبایی از سوی عده‌ای به عنوان عاملی برای گسست تاریخی و فرهنگی در ترکیه تلقی می‌شود.

جایگاه آتاترک در ترکیه امروز

در سال ۲۰۲۵ میلادی، بخش قابل توجهی از جامعه ترکیه به آتاترک احترام می‌گذارند. با این حال، گروه‌های مذهبی-محافظه‌کار و راست افراطی، رویکردی انتقادی یا خصمانه نسبت به سیاست‌های سکولار او و ایدئولوژی جمهوری‌خواهی دارند. این گروه‌ها معتقدند انحلال خلافت به ترکیه لطمه زده و جامعه را از مبانی دینی دور کرده است.

بازتاب سالگرد درگذشت آتاترک در رسانه‌ها

نگاهی به تیتر و صفحات اول روزنامه‌های ترکیه نشان‌دهنده میزان نفوذ فکری، عاطفی و فرهنگی آتاترک در این کشور، ۸۷ سال پس از مرگش است. روزنامه‌هایی مانند «جمهوریت» و «سوزجو» که به جریانات کمالیست و لاییک نزدیکند، با چاپ تمام صفحه پوستر آتاترک، تعلق خاطر خود را به او نشان داده‌اند. در مقابل، روزنامه‌های محافظه‌کار مانند «ینی شفق»، «ینی آکیت» و «ملی گازته» اعتنایی به این سالگرد نکرده و از چاپ عکس او خودداری کرده‌اند. روزنامه‌های محافظه‌کار نزدیک به حزب حاکم مانند «حریت» و «صباح» نیز با انتشار تصویری کوچک، ضمن اهمیت قائل شدن نسبی به این مناسبت، ترجیح داده‌اند اخبار و تصاویر رئیس جمهور اردوغان را در حجم بیشتری پوشش دهند.

تحلیل رسانه‌ای: سوءاستفاده از میراث آتاترک

احمد هاکان، سردبیر روزنامه حریت و از حامیان اردوغان، در ستون تحلیلی خود به موضوع «برداشت فعلی از آتاترک» پرداخته و از «سوءاستفاده و مصادره به مطلوب» نام و افکار او انتقاد کرده است. وی معتقد است برخی با پنهان شدن پشت نام آتاترک، سیاست‌های ناقص خود را توجیه و سبکی از زندگی را به جامعه تحمیل می‌کنند.

نظرسنجی‌ها: سطح محبوبیت آتاترک

موسسه مطالعات اجتماعی ترکیه در تحقیقات میدانی خود در سال ۲۰۲۵، جایگاه آتاترک را در میان اقشار مختلف جامعه بررسی کرده است. طبق این نتایج، ۳۴.۲ درصد خود را «آتاترکیست» و ۲۵.۴ درصد «ملی‌گرای ترک» با احترام به آتاترک معرفی کرده‌اند. همچنین ۷۶.۲ درصد از حامیان حزب عدالت و توسعه (AKP) خود را ملی‌گرا دانسته و برای آتاترک احترام قائلند. این آمار در حزب جمهوری خلق (CHP) به ۹۵.۳ درصد و در حزب حرکت ملی‌گرا (MHP) به ۷۳ درصد می‌رسد.

مخالفان و منتقدان آتاترک

در کنار این محبوبیت، برخی جوامع مذهبی و محافل فرقه‌ای، سیاست‌های سکولار آتاترک را «ظلم مذهبی» دانسته و او را چهره‌ای منتقد یا حتی خصمانه تلقی می‌کنند. گروه‌هایی با نوستالژی عثمانی، تأسیس جمهوری لائیک را «گسست» می‌بینند. جنبش‌های راست افراطی و ترک‌گرای فراملی نیز روابط اولیه آتاترک با شوروی و تأکید بر پوپولیسم را «چپ‌گرایانه» ارزیابی کرده و تلاش می‌کنند ترک‌گرایی را مستقل از او تعریف کنند. همچنین جریان لیبرال پست‌مدرن، حکومت «تک‌نفره» و سیاست‌های «مهندسی اجتماعی» را آسیب‌زا می‌دانند.

دیدگاه دانشگاهیان و کردها

تانر تیمور، از دانشگاهیان ترکیه، آتاترک را «قدرتمندترین نماد فرآیند مدرنیزاسیون ترکیه» خوانده و مخالفت با او را به معنای رد این فرآیند می‌داند. ایلبر اورتایلی، مورخ مشهور، نیز معتقد است درک آتاترک به معنای درک اهمیت کارهایی است که او انجام داده است. از سوی دیگر، بخش قابل توجهی از کردها به دلیل اصلاحات شرقی، سرکوب کردها در درسیم، سیاست‌های «یک زبان-یک ملت» و انکار هویت کردی در دوران آتاترک، خاطره‌ای انتقادی و آسیب‌زا دارند. احمد ترک، سیاستمدار برجسته کرد، بیان می‌کند پروژه جمهوری‌خواهی آتاترک کردها را کنار گذاشت و حذف کرد، اما این به معنای مخالفت با ایده جمهوری نیست. مراد بلگه، دانشگاهی کرد، آتاترک را نمادی از مدرنیزاسیون و از دست دادن هویت برای کردها می‌داند.

آینده میراث آتاترک

در مجموع، آتاترک همچنان قدرتمندترین چهره تاریخی ترکیه محسوب می‌شود. شکاف‌های ایدئولوژیک و تاریخی، عامل اصلی مخالفت با او هستند، اما داده‌های افکار عمومی نشان می‌دهد که اکثریت جامعه با احترام و محبت از او یاد می‌کنند. سیاستمداران برجسته ترکیه همواره از آتاترک به نیکی یاد کرده و قصد رقابت با جایگاه تاریخی او را نداشته‌اند. تنها استثنا در این میان، رجب طیب اردوغان است که آشکارا تلاش می‌کند به عنوان مهمترین رهبر سیاسی تاریخ جمهوری ترکیه شناخته شود. اردوغان که پیشتر از آتاترک انتقاد می‌کرد، اکنون با توجه به شراکت سیاسی با حزب حرکت ملی‌گرا، رویکرد نسبتاً احترام‌آمیزتری نسبت به او اتخاذ کرده و حداقل در عرصه عمومی، انتقاد از آتاترک را کنار گذاشته است.