فاجعه آب در ایران: جزئیات تکاندهنده از نشست سرنوشتساز ملی!
بحران آب ایران: از سیاستگذاری و مصرف کشاورزی تا تابآوری آبی و آبخیزداری
نشست ویژه تخصصی با حضور ۵۰۰ نفر از مسئولان، متخصصان و علاقهمندان حوزه آب به منظور بررسی و تحلیل ابعاد گوناگون بحران آب ایران، روز سهشنبه دوم دیماه ۱۴۰۴ به صورت حضوری و برخط برگزار شد. این رویداد مهم که توسط پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت سوانح طبیعی برگزار گردید، میزبان چهرههای برجستهای از جمله دکتر علی سلاجقه، استاد دانشگاه تهران و معاون اسبق رئیس جمهور، دکتر عیسی بزرگزاده، سخنگوی صنعت آب کشور، دکتر حجت میانآبادی، استادیار دانشگاه تربیت مدرس، مهندس انوش نوریاسفندیاری، عضو شورای راهبردی اندیشکده تدبیر آب ایران، مهندس علیرضا دائمی، معاون اسبق برنامهریزی وزارت نیرو، دکتر هادی قاسمی، مشاور معاون آبخیزداری سازمان منابع طبیعی، دکتر اطهره نژادی، مشاور عالی وزیر راه و شهرسازی و دکتر محمدجواد زارعیان، رئیس پژوهشکده مطالعات و تحقیقات آب بود.
بررسی ریشههای بحران آب و راهکارهای تابآوری
سخنرانان در این نشست، ضمن اتخاذ رویکردی تصمیممحور و تحلیلی، به سه پرسش محوری پیرامون مهمترین گره ساختاری بحران آب کشور، سه تصمیم ملی مشخص و اولویتدار در افق پنجساله برای تغییر مسیر بحران، و بزرگترین ریسک آبی ایران در دهه آتی پاسخ دادند. در بخش پایانی نیز، با تمرکز بر مسئله تابآوری آبی ایران، هر یک از متخصصان ضمن شناسایی ضعیفترین حلقه تابآوری آبی کشور، یک تصمیم ملی مشخص برای تقویت آن در کوتاهمدت تا میانمدت را پیشنهاد کردند.
نقد رویکردهای سطحی و ضرورت مدیریت جامع
دکتر علی سلاجقه، استاد دانشگاه تهران و معاون اسبق رئیس جمهور و رئیس اسبق سازمان حفاظت محیطزیست، تأکید کرد که چالش بحران آب ایران صرفاً فنی نیست، بلکه ماهیتی ساختاری و چندلایه دارد. وی عدم اجرای آمایش سرزمین و فقدان مدیریت جامع آبخیزداری در مقیاس ملی را ریشهایترین مانع در مدیریت پایدار منابع آب دانست. دکتر سلاجقه ضعف در مدیریت اجرایی و ناهماهنگی در ساختارهای تصمیمگیری را از عوامل کلیدی نرسیدن به نتایج مطلوب در برنامههای موجود برشمرد و بر کمتوجهی به نقش مردم و مشارکت اجتماعی تأکید کرد. وی همچنین اصلاح الگوی کشت، توسعه آموزش و فرهنگسازی عمومی، و استقرار مدیریت جامع آبخیزداری را از تصمیمهای ملی اولویتدار برای تغییر مسیر بحران آب در افق پنجساله دانست. وی ضمن هشدار درباره راهکارهای سادهانگارانه نظیر انتقال آب، ضعیفترین حلقه تابآوری آبی کشور را نبود مسئولیتپذیری در مدیریت منابع آب عنوان کرد.
اصلاح الگوهای مصرف و توسعه؛ شرط عبور از بحران
دکتر عیسی بزرگزاده، سخنگوی صنعت آب کشور و مدیرکل دفتر برنامهریزی کلان منابع آب، وضعیت منابع آب کشور را بر اساس تمامی شاخصها نامطلوب توصیف کرد و بحران را پدیدهای تدریجی و انباشتی دانست که ریشه در الگوهای مدیریتی نادرست چند دهه گذشته دارد. وی ضمن رد وجود "مافیای آب"، مشکل اصلی را الگوی مصرف آب، بهویژه در بخش کشاورزی، و ایرادات اساسی در قوانین و نظام برنامهریزی کشور معرفی کرد. دکتر بزرگزاده با تأکید بر ضرورت «جراحی اساسی» و اصلاحات بنیادین، راهکارهای موقتی و غیرعملیاتی مانند انتقال آب یا بارورسازی ابرها را بیتأثیر دانست. وی اصلاح الگوی توسعه آب و کاهش بارگذاری بر منابع آبی را از طریق بازآرایی فعالیتهای اقتصادی، شرط اساسی تقویت تابآوری آبی کشور برشمرد و بر استفاده همزمان از ابزارهای اجتماعی، حقوقی و اقتصادی تأکید کرد.
چالش حکمرانی و تعارض منافع در مدیریت آب
دکتر حجت میانآبادی، استادیار دانشگاه تربیت مدرس، بحران آب ایران را بیش از هر چیز ریشه در چالشهای حکمرانی و تعارض منافع سازمانی، ساختاری و اقتصادی دانست و آن را بزرگترین تهدید امنیت آب کشور خواند. وی اقتصاد سیاسی حاکم بر مدیریت منابع آب را مغفولترین بعد سیاستگذاری آب معرفی کرد و بر لزوم حل مسائل مرتبط با آن پیش از دستیابی به مدیریت پایدار تأکید نمود. دکتر میانآبادی نبود مسئولیتپذیری و متولی مشخص برای امنیت آب را یکی از مشکلات اساسی دانست و تعیین تکلیف تعارض منافع، تعیین متولی مشخص و پرهیز از امنیتیسازی افراطی را از تصمیمهای ملی اولویتدار برشمرد. وی بزرگترین ریسک ده سال آینده آب ایران را بروز مناقشات اجتماعی و قومی بر سر منابع آب دانست و فقدان اعتماد میان نهادهای متولی و مردم را ضعیفترین حلقه تابآوری آبی کشور عنوان کرد.
لزوم تمرکززدایی و تقویت مشارکت اجتماعی
مهندس انوش نوریاسفندیاری، عضو شورای راهبردی اندیشکده تدبیر آب ایران، ضعفهای بنیادین نظام حکمرانی آب را عاملی دانست که مانع بهرهگیری یکپارچه از ظرفیتهای زیستمحیطی، اجتماعی، اقتصادی و علمی کشور میشود. وی فقدان همدلی میان دولت و مردم و شکلگیری بیگانگی اجتماعی در قبال منابع آبی را از پیامدهای این ضعف ساختاری برشمرد. نوریاسفندیاری تمرکزگرایی در مدیریت، محدودبودن سازوکارهای تعامل اجتماعی و تداوم الگوی توسعه و مصرف پرآببر را تشدیدکننده بحران دانست. وی تمرکززدایی در مدیریت آب، تنوعبخشی به شیوههای تعامل دولت و جامعه و اصلاح مسیر نظام اقتصادی به سوی الگوهای کمآببر را از تصمیمهای ملی اولویتدار معرفی کرد. بزرگترین ریسک ده سال آینده را تحولات اجتماعی و اقتصادی در حوزه کشاورزی و روستاها دانست و الگوی توسعه و مصرف فعلی را ضعیفترین حلقه تابآوری آبی ایران معرفی کرد.
مدیریت سازهگرا و نادیده گرفتن ارزش واقعی آب
مهندس علیرضا دائمی، معاون اسبق برنامهریزی و امور اقتصادی وزارت نیرو، ریشه بحران آب را در ناتوانی نظام مدیریت در سازگار کردن فعالیتهای انسانی با ظرفیتهای طبیعی منابع آب دانست. وی به گذار مدیریت آب از ماهیت بومگرا به سازهگرا و پروژهمحور اشاره کرد و نیاز امروز کشور را گذار به مدیریت یکپارچه و تطبیقی خواند. دائمی با بیان اینکه بیش از ۹۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر کشور مورد بهرهبرداری قرار میگیرد—بسیار بالاتر از استاندارد جهانی—این سطح از مصرف را نگرانکننده دانست. وی ارزان و کمارزش تلقی شدن آب و انرژی را یکی از ریشههای کلیدی رفتارهای ناپایدار در مصرف برشمرد و تأکید کرد که بدون حل چالشهای کلان اقتصادی و اجتماعی، امکان تقویت تابآوری آبی کشور وجود نخواهد داشت. وی رویکردهای صرفاً فنی نظیر انتقال آب را برای حل عمق بحران کافی ندانست.
آبخیزداری؛ ضرورتی راهبردی برای افزایش تابآوری
دکتر هادی قاسمی، مشاور معاون آبخیزداری سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، بر ضرورت بازنگری بنیادین در نحوه مواجهه با مسئله آب تأکید کرد. وی گفت ادبیات کلاسیک مدیریت آب دیگر پاسخگوی شرایط نیست و در رویکردهای نوین، آب باید در چارچوب سیستمهای پیچیده اقتصادی، اجتماعی و محیطزیستی مدیریت شود. دکتر قاسمی عامل اصلی بحران آب را کاهش ظرفیت سرزمینی ناشی از مدیریت ناکافی منابع آب، خاک و پوشش گیاهی دانست و تغییرات اقلیمی را صرفاً تشدیدکننده برشمرد. وی اجرای راهکارهای همهجانبه برای کنترل مصرف، تبدیل دامداری سنتی به صنعتی، و استقرار مدیریت جامع آبوخاک در قالب مدیریت حوزههای آبخیز را از تصمیمهای ملی اولویتدار عنوان کرد. وی آبخیزداری را نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت راهبردی و امنیتی برای کشور دانست که به افزایش تابآوری آبی ایران کمک میکند.
شفافیت، عدالت و مشارکت در حکمرانی آب
دکتر اطهره نژادی، مشاور عالی وزیر راه و شهرسازی، بر ضرورت شفافسازی در نظام تصمیمگیری آب و تعیین مسئولیتپذیری نهادی تأکید کرد. وی قانون توزیع عادلانه آب را نیازمند بازنگری جدی دانست تا اصول پایداری، حکمرانی خوب و عدالت بیننسلی در آن لحاظ شود. دکتر نژادی صدور مجوز برای چاههای غیرمجاز و منافع گروهی را از عوامل تشدیدکننده بحران برشمرد و استقرار سازوکارهای مشارکتی و پاسخگویی مدیران را شرط اصلاح مسیر دانست. وی با نقد رویکردهای صرفاً اقتصادی در مدیریت آب، تأکید کرد که اگرچه قیمتگذاری برای مدیریت تقاضا ضروری است، اما نمیتوان سبک زندگی مردم را نادیده گرفت. او مدیریت جامع مبتنی بر حوزههای آبخیز را جایگزین مرزهای سیاسی و سازمانی معرفی کرد و آن را پیششرط افزایش تابآوری آبی کشور دانست.
شکاف میان داده و تصمیمگیری؛ چالش بنیادین مدیریت آب
دکتر محمدجواد زارعیان، رئیس پژوهشکده مطالعات و تحقیقات آب، فقدان دادههای دقیق، قابلاطمینان و یکپارچه برای تصمیمگیری را یکی از مهمترین چالشهای ساختاری بحران آب ایران دانست. وی نبود دسترسی به اطلاعات علمی معتبر را زمینهساز گرایش به پروژههای شبهعلمی و تصمیمگیریهای غیرمبتنی بر شواهد عنوان کرد. دکتر زارعیان بر ایجاد زیرساخت دادهای یکپارچه میان دستگاههای مسئول، مبتنی بر پروتکلهای استانداردی نظیر زیرساخت داده مکانی (SDI)، تأکید کرد و آن را پیششرط هرگونه تصمیمگیری مؤثر دانست. وی هشدار داد که تداوم مدیریت فاقد پشتوانه دادهای میتواند به پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گستردهای نظیر تعارض منافع، مناقشات اجتماعی و افزایش نارضایتیها منجر شود که امنیت آب و تابآوری جامعه را تهدید میکند. وی گسست میان داده و تصمیمگیری علمی و عملیاتی را ضعیفترین حلقه تابآوری آبی ایران برشمرد.
