هشدار جدی: تهران در آستانه بحران آب! جیره‌بندی منتفی، اما فشار به مردم وارد می‌شود!
خشکسالی بحران آب تهران را تشدید کرده و نیازمند مدیریت مصرف، تعدیل فشار بر منابع آبی (سدها، آب زیرزمینی) و توجه به پساب برای جلوگیری از فرونشست زمین است.
تهران؛ شش سال خشکسالی، آینده تأمین آب را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است. با گذشت شش سال از خشکسالی مستمر در استان تهران و کاهش کم‌سابقه بارندگی، نگرانی‌ها نسبت به آینده تأمین آب پایتخت به اوج خود رسیده است. رئیس‌جمهور نیز نسبت به احتمال تخلیه تهران در صورت تداوم کمبود بارندگی هشدار داده است. در این میان، گفت‌وگوی مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تهران، ابعاد تازه‌ای از وضعیت منابع آبی، برنامه‌های جبران کمبود و سیاست‌های مدیریت مصرف را روشن می‌کند.
وضعیت شکننده منابع آبی و سدهای تهران
برای نخستین بار در ۶۰ سال گذشته، استان تهران پنج سال خشکسالی متوالی را تجربه کرده است که این روند بی‌سابقه، وضعیت منابع آبی را بسیار شکننده کرده است. در سال آبی ۱۴۰۳–۱۴۰۴، میزان بارندگی در استان تهران تنها ۱۵۹ میلی‌متر ثبت شده است. این در حالی است که در سال‌های پربارانی همچون ۱۳۷۳ و ۱۳۷۴، میزان بارندگی بیش از ۳۵۰ میلی‌متر بوده است. این کاهش شدید بارش، همراه با رشد مستمر جمعیت، منجر به کاهش شدید مخازن سدهای چهارگانه تهران، یعنی کرج، لار، لتیان و ماملو شده است.
بخش قابل توجهی از آب شرب تهران از طریق انتقال از سد طالقان تأمین می‌شود که وضعیت آن نیز نگران‌کننده است. با گذشت ۵۵ روز از آغاز سال آبی جدید، هنوز بارندگی معناداری رخ نداده است، در حالی که مدت مشابه سال گذشته حدود ۴۰ میلی‌متر باران دریافت شده بود. این تأخیر طولانی‌مدت در آغاز بارش‌های پاییزی، فشار بر ذخایر موجود را دوچندان کرده است.
اقدامات جبرانی و محدودیت‌های تأمین آب
در پنج سال اخیر، اقدامات متعددی برای مدیریت تأمین آب انجام شده است، از جمله حفر چاه‌های جدید، بهسازی چاه‌های موجود، اجاره چاه‌های کشاورزی و ورود هر منبع قابل استفاده به مدار شرب. با این حال، خشکسالی‌های متوالی شرایط بسیار سختی ایجاد کرده‌اند. میزان پرشدگی سدهای لار، لتیان، ماملو و کرج در حال حاضر کمتر از پنج درصد است.
طرح انتقال آب از سد طالقان به تهران با ظرفیت پنج هزار لیتر بر ثانیه، حدود ۶۰ درصد از ظرفیت خود را در بازه زمانی شش تا هفت ماه به بهره‌برداری رسانده و به پایداری نسبی شبکه کمک کرده است. با این حال، در کوتاه‌مدت، راهکار مؤثری جز «مدیریت مصرف» و همکاری مشترکان وجود ندارد.
تغییر ساختار تأمین آب و فشار بر منابع زیرزمینی
در سال‌های ترسالی، حدود ۷۰ درصد از آب شرب تهران از منابع سطحی (سدها) تأمین می‌شد. اما در سال‌های اخیر، این نسبت معکوس شده و اکنون تقریباً ۳۰ درصد از نیاز آبی از منابع سطحی و ۷۰ درصد از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود. این تغییر ساختاری، فشار عظیمی بر سفره‌های زیرزمینی وارد کرده است.
وضعیت سد طالقان و امید به بارش‌های زمستانی
سد طالقان با کاهش ۱۰۰ میلیون متر مکعبی نسبت به سال گذشته و ذخیره ۱۵۰ میلیون متر مکعبی، حیاتی است. این میزان ذخیره، با توجه به مصرف روزانه تهران، می‌تواند برای چند ماه نیاز شهر را پاسخگو باشد. امید است با پیش‌بینی‌های هواشناسی مبنی بر زمستان و بهاری پربارش، شرایط بهبود یابد. در غیراین‌صورت، برنامه‌ریزی برای بدترین سناریو نیز انجام شده است.
مقابله با فرونشست زمین؛ بازچرخانی فاضلاب و استفاده از پساب
وابستگی بیش از ۷۰ درصدی به آب زیرزمینی، عواقب جدی از جمله فرونشست زمین را به دنبال دارد. برای مقابله با این پدیده، اقدامات مهمی در زمینه مدیریت منابع ثانویه صورت گرفته است، از جمله اجرای طرح‌های گسترده بازچرخانی فاضلاب و استفاده از پساب برای تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها و آبیاری فضای سبز. طبق قانون برنامه هفتم توسعه، استفاده از آب شرب برای آبیاری فضای سبز در مناطقی که امکان استفاده از پساب وجود دارد، ممنوع شده است.
چالش واگذاری چاه‌های آب شرب شهرداری تهران
شرکت آب و فاضلاب تهران با چالش ساختاری در خصوص واگذاری ۵۲ حلقه چاه دارای کیفیت آب شرب که در مالکیت شهرداری تهران است، روبرو است. شهرداری این چاه‌ها را برای تأمین نیازهای عملیاتی خود ضروری می‌داند. اما در شرایط بحران خشکسالی، تأکید بر تحویل این چاه‌ها به آبفا برای مدیریت بحران است.
تعدیل فشار به‌جای جیره‌بندی؛ مدیریت مصرف در تهران
الگوی مصرف مجاز و بهینه برای هر نفر در شبانه‌روز در تهران ۱۳۰ لیتر تعریف شده است. پیش از اجرای طرح تعدیل فشار، سرانه مصرف به طور متوسط ۲۴۰ لیتر در شبانه‌روز بود که اکنون با کاهش ۱۰ درصدی به حدود ۱۸۰ لیتر رسیده است. هدف، رساندن مصرف روزانه به ۱۳۰ لیتر است.
بخش‌بندی مشترکان و برخورد با بد مصرف‌ها
۳۴ درصد مشترکان خوش‌مصرف، ۶۱ درصد پرمصرف و ۵ درصد بد مصرف هستند. برای گروه بد مصرف، اقدامات بازدارنده‌ای از جمله اخطار، قطع موقت ۲۴ ساعته و در نهایت صدور قبوض با نرخ پلکانی و سنگین تعریف شده است. این اقدامات منجر به کاهش نسبت بد مصرف‌ها از ۷ درصد به ۵ درصد شده است.
مدیریت مشاع بودن کنتورهای آب؛ راهکارها و چالش‌ها
مشکل مشاع بودن انشعاب آب در ساختمان‌های قدیمی، مانع اصلی تفکیک مصرف و اعمال مدیریت دقیق است. در غیاب کنتور مجزا، توصیه به خانواده‌ها نصب شمارش‌گرهای داخلی برای اندازه‌گیری مصرف واحد است.
قبوض آب؛ دلایل ارقام بالا و ساختار تعرفه‌ها
قبوض با ارقام بالا معمولاً مربوط به مشترکان پرمصرف یا بد مصرف است. تعرفه‌های فعلی به اندازه کافی بازدارندگی ندارند، به ویژه برای مشترکان ثروتمند. ساختار تعرفه جدید باید به گونه‌ای باشد که مصرف مازاد با افزایش شدید قیمت همراه شود تا هم صرفه‌جویی و هم تأمین منابع مالی لازم برای نوسازی تأسیسات فراهم شود. بالاترین قبض صادر شده تاکنون ۱۰۸ میلیون تومان برای خانوار با مصرف ۱۴ برابر الگو بوده است.
ظرفیت تهران؛ ۱۰ میلیون نفر، فراتر از تحمل منابع
ظرفیت زیست‌بوم تهران برای حفظ پایدار جمعیت با سطح رفاه کنونی، بیش از چهار و نیم تا پنج میلیون نفر تعریف نشده است. در حال حاضر حدود ۱۰ میلیون نفر در تهران ساکن هستند که بارگذاری جمعیتی بیش از ظرفیت تحمل منابع طبیعی را تحمیل کرده است. تصمیم‌گیری‌های توسعه شهری و مهاجرت عمدتاً سیاسی است و نظر فنی وزارت نیرو غالب نیست.
تعدیل فشار شبانه؛ تدبیری برای جلوگیری از جیره‌بندی
در حال حاضر، مشکل تأمین آب در طول روز وجود ندارد. مشکل اصلی در ساعات اوج مصرف شبانه است که مردم به استخرها و مخازن خود آبگیری می‌کنند. از این رو، از ساعت ۹ شب تا ۵ صبح اقدام به تعدیل فشار می‌شود. توصیه قویاً به خانواده‌ها برای نصب مخزن ذخیره و پمپ خانگی است. قطع کامل (جیره‌بندی) فنی نیست و مدیریت مصرف، نصب مخزن خانگی و صرفه‌جویی ۲۰ درصدی مستمر، کلید جلوگیری از رسیدن به نقطه رکود آبی است.
احتمال تخلیه تهران؛ منتفی
با وجود استمرار خشکسالی و فقدان بارندگی‌های مؤثر در پاییز، فعلاً ضرورتی برای تخلیه یا تعطیلی شهر تهران وجود ندارد. سیاست بر مدیریت منابع موجود و کاهش حداکثری فشار استوار است. احتمال رسیدن به شرایط بحرانی که مستلزم تخلیه باشد، بسیار کمتر از گذشته است.
کاهش ۲۲ درصدی تلفات آب در شبکه توزیع
تلفات آب در شبکه توزیع تهران در حال حاضر حدود ۲۲ درصد از کل آب تصفیه‌شده است که به سه بخش هدررفت ظاهری (۱۱ درصد)، هدررفت اجتناب‌ناپذیر (۱.۴ درصد) و هدررفت واقعی (۹.۶ درصد) تقسیم می‌شود. اقدامات مستمری برای کاهش تلفات واقعی در جریان است، از جمله عملیات نشت‌یابی با تجهیزات پیشرفته و بازسازی و تعویض لوله‌ها در مناطق پرخطر.
تغییر طعم آب؛ ناشی از افزایش املاح منابع زیرزمینی
سیستم نظارت بر کیفیت آب تهران بسیار سخت‌گیرانه است و تمام آب‌های توزیع‌شده مطابق با استانداردهای ملی است. تغییر طعم آب که شهروندان احساس می‌کنند، معمولاً ناشی از تغییر در ترکیب شیمیایی و میزان املاح و سختی منابع تأمین‌کننده است. افزایش برداشت از منابع زیرزمینی، آب را حاوی املاح بیشتری کرده است.
پروژه انتقال آب از سد لار؛ در انتظار تأمین اعتبار
طرح احداث تونلی ۲۸ کیلومتری برای انتقال آب از سد لار به شبکه توزیع تهران از سال ۱۳۹۴ آغاز شده و تاکنون ۱۴ کیلومتر از آن اجرا شده است. با تکمیل پروژه، سالانه ۱۶۵ میلیون متر مکعب آب به عنوان حقابه تهران منتقل خواهد شد. اعتبار لازم برای اتمام این پروژه حدود چهار هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود.
طرح‌های انتقال آب از خزر و خلیج فارس؛ چالش‌های کلان
انتقال آب از خزر به دلیل ملاحظات زیست‌محیطی توصیه نمی‌شود. طرح انتقال از دریای عمان یا خلیج فارس با چالش‌های فنی و اقتصادی عظیمی از جمله نیاز به شیرین‌سازی در مقیاس بسیار بزرگ، احداث خط لوله طولانی و غلبه بر اختلاف ارتفاع زیاد روبرو است. برآورد هزینه تمام‌شده آب شیرین شده در صورت اجرای این طرح، هفت تا هشت یورو در هر متر مکعب خواهد بود.
