بنزین به نفر، راه نجات بحران سوخت یا فاجعه‌ای دیگر؟
ایران با ناترازی در بنزین به دنبال راهکارهایی چون سه نرخی شدن، سهمیه‌بندی و صرفه‌جویی برای مدیریت یارانه بنزین است.
تهران - مسئله ناترازی بنزین یکی از چالش‌های ساختاری اقتصاد ایران محسوب می‌شود. ایران با وجود ذخایر عظیم نفتی، در مصرف سوخت، به‌ویژه بنزین، همواره با کسری مواجه است. ظرفیت پالایشی کشور حدود ۱۱۰ میلیون لیتر در روز است، اما مصرف روزانه بنزین در برخی ایام تابستان ۱۴۰۴ از مرز ۱۵۵ میلیون لیتر نیز فراتر رفته و کشور را به واردات مجدد بنزین سوق داده است. این وضعیت علاوه بر استهلاک منابع ارزی، منجر به آلودگی گسترده محیط‌زیست شهری نیز می‌شود.
واکنش‌های اجتماعی و سیاسی به قیمت بنزین
هرگونه بحث درباره افزایش قیمت بنزین با واکنش‌های شدید اجتماعی و سیاسی مواجه می‌شود و دولت‌ها نیز با ترس از تکرار تجربه آبان ۱۳۹۸، عمدتاً به تکذیب افزایش قیمت اکتفا می‌کنند. در این شرایط، موضوع اصلاح مصرف بنزین مجدداً در دستور کار دولت قرار گرفته است. اما تجربه نشان داده است که سیاست‌های صرفاً قیمتی، به دلیل عدم درک ماهیت مصرف، تاکنون به کاهش واقعی تقاضا منجر نشده و صرفاً موجب افزایش تورم عمومی و نارضایتی اجتماعی شده‌اند.
طرح‌های پیشنهادی دولت برای اصلاح مصرف بنزین
سه طرح برای اصلاح وضعیت بنزین در دولت مطرح است. طرح اول، افزایش قیمت بنزین متناسب با تورم است که مشابه سال ۹۸، صرفاً منجر به افزایش قیمت می‌شود و ممکن است تنها به اندازه تورم تعدیل یابد، اما مسئله ناترازی بنزین همچنان باقی خواهد ماند. همچنین، به دلیل اختلاف شدید قیمتی بین بنزین یارانه‌ای و بنزین آزاد، سیگنال‌دهی قیمتی برای کاهش مصرف حداقل تا دهه‌ها رخ نخواهد داد.
بنـزین سه نرخی و چالش‌های آن
طرح دوم، افزایش پلکانی قیمت بنزین به صورت همزمان است که به "طرح بنزین سه نرخی" نیز شناخته می‌شود. این طرح، مصرف بنزین ۱۵۰۰ تومانی و ۳۰۰ هزار تومانی را محدود می‌کند. پس از اتمام سهمیه، مردم ملزم به خرید بنزین با قیمت سوم (مانند ۸، ۱۰ یا ۱۵ هزار تومان) خواهند بود. این مدل نیز به دلیل محدودیت مصرف و عدم تمایز بین مصرف شخصی و مصرف صنعت حمل و نقل، منجر به گران شدن و تحمیل تورم به سفره مردم خواهد شد.
طرح بنزین به نفر: راهکاری عادلانه و انگیزه‌بخش
سومین گزینه، "بنزین به نفر" است که مصرف شخصی را از مصرف صنعت حمل و نقل جدا می‌کند. این طرح با انتقال مستقیم یارانه سوخت به هر فرد، دو هدف کلیدی را دنبال می‌کند: عدالت در توزیع و بهینه‌سازی داوطلبانه مصرف. در این طرح، هر ایرانی روزانه معادل یک لیتر بنزین یارانه‌ای (ماهانه ۳۰ لیتر) اعتبار انرژی دریافت می‌کند. یک خانواده چهار نفره در ماه ۱۲۰ لیتر سهمیه یارانه‌ای خواهد داشت که می‌تواند آن را مصرف یا در بورس انرژی به قیمتی نزدیک به نرخ آزاد بفروشد. بدین ترتیب، افراد فاقد خودرو نیز از یارانه ملی بنزین منتفع شده و انگیزه اقتصادی برای کاهش مصرف بنزین در میان صاحبان خودرو ایجاد می‌شود. اعتبار بنزینی برخلاف یارانه نقدی، ارزش خود را در برابر تورم از دست نمی‌دهد، زیرا ارزش ریالی آن متناسب با تغییر قیمت بنزین در بازار آزاد افزایش می‌یابد. در این نظام، به جای اجبار، انگیزه داوطلبانه صرفه‌جویی ایجاد می‌شود؛ خانوارهایی که کمتر از سهمیه خود مصرف کنند، می‌توانند مازاد آن را بفروشند و از سود حاصل بهره‌مند شوند. صنعت حمل و نقل نیز مصرف خود را با سوخت جایگزین مانند LPG، CNG و برق تأمین خواهد کرد.
مزایای طرح بنزین به نفر
در میان گزینه‌های مطرح شده، "بنزین به نفر" بهترین گزینه است. این طرح نه تنها صرفاً افزایش قیمت بنزین را مد نظر ندارد، بلکه موجب عدالت در توزیع یارانه بنزین نیز می‌شود. با مصرف فعلی بنزین، هشت دهک از اعطای روزانه یک لیتر بنزین به هر نفر سود خواهند برد. مهمتر از همه، مردم در اصلاح وضعیت بنزین بازنده نخواهند بود و منافع حاصل از آن مستقیماً به جیب مردم خواهد رفت. همچنین، این طرح انگیزه اقتصادی لازم برای بهینه‌سازی مصرف را فراهم می‌کند.
