عراق بی خیال ایران شد
اختلالات در تامین گاز ایران باعث بی‌نظمی در شبکه برق عراق شده است، زیرا نیروگاه‌های برق این کشور اغلب مجبور به خاموشی می‌شوند. اکنون مسئولان عراقی دیگر تامین گاز از ایران را امن نمی‌دانند، زیرا این عرضه‌ها به طور مداوم دچار اختلال می‌شوند. حال باید پرسید که دلیل این بحران چیست؟
سرانه تی‌وی
کمبود گاز در کشور، تحریم‌های بین‌المللی، بدقولی ایران نسبت به پایبندی به قراردادهای بین‌المللی و بدهی سایر کشورها به ایران، بار دیگر کار دست کشور داده است. در تازه‌ترین اقدام، مسئولان دولت عراق مدعی شده‌اند که ممکن است واردات گاز طبیعی از ایران را متوقف کنند. وزیر نفت عراق این موضوع را تلویحاً مطرح کرده است.
هیثم عبدالغنی، وزیر نفت عراق، به خبرگزاری رسمی عراق گفت هزینه واردات گاز از ایران خزانه کشور را تحلیل می‌برد و تامین گاز از ایران دیگر امن نیست، زیرا این عرضه‌ها به طور مداوم دچار اختلال می‌شوند.
به گفته او، عراق گاز را از ایران می‌خرد و این موضوع هزینه‌های هنگفتی را بر دولت تحمیل می‌کند. علاوه بر این، صادرات گاز پایدار نبوده و ایران گاهی عرضه را کاهش داده یا متوقف کرده است. این وضعیت نمی‌تواند برای همیشه ادامه پیدا کند، زیرا تولید برق را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
قراردادهای قبلی متوقف شد؟
در مارس ۲۰۲۴، عراق و ایران توافق پنج‌ساله‌ای برای تامین ۵۰ میلیون مترمکعب گاز به طور روزانه امضا کردند که جایگزین قراردادی قدیمی شد که عرضه‌های آن بارها دچار اختلال شده بود و در نوامبر به دلیل افزایش تقاضا در ایران به توقف رسید. در نهایت با توجه به اختلالات عرضه گاز و به دلیل توسعه پروژه‌های داخلی، عراق هدف نهایی کاهش وابستگی به واردات گاز ایران را دنبال می‌کند.
در واقع اختلالات در تامین گاز ایران باعث بی‌نظمی در شبکه برق عراق شده است، زیرا نیروگاه‌های برق این کشور اغلب مجبور به خاموشی می‌شوند. این موضوع باعث شده است روند صادرات گاز به ایران در هاله‌ای از ابهام قرار گیرد. اما باید پرسید چرا این اوضاع پیش آمده است؟
بدقولی‌های ایران در قراردادهای بین‌المللی
عراق همواره ایران را به عنوان یک تامین‌کننده پایدار و قابل اعتماد گاز طبیعی برای راه‌اندازی تاسیسات برق خود در نظر گرفته است، اما کارشناسان اکنون بر این باورند که نیازهای داخلی ایران این رابطه را تردیدآمیز می‌کند.
صادرات گاز ایران به عراق به‌شدت نوسان داشته و این کمبودها، سیستم برق این کشور را دچار بحران کرده است. وزارت نفت عراق در سال ۲۰۲۲ اعلام کرده بود که واردات گاز از ایران در دهه گذشته سالانه نزدیک به ۴.۵ میلیارد دلار برای بغداد هزینه داشت.
همچنین در روز 6 ژانویه خبری مبنی بر اینکه وزارت برق عراق اعلام کرده که شبکه ملی برق نزدیک به ۹۰۰۰ مگاوات را به دلیل توقف کامل تامین گاز ایران از دست داده است، در رسانه‌های عراقی منتشر شد.
مقامات عراقی اواخر نوامبر اعلام کردند که ایران به آنها اطلاع داده است به دلیل تعمیرات خطوط لوله و سایر تاسیسات گاز، عرضه برای ۱۵ روز متوقف می‌شود. اما سال به پایان رسید و هیچ نشانه‌ای دال بر ازسرگیری تامین گاز مشاهده نشد.
کارشناسان دلایل ارائه‌شده از سوی ایران را زیر سوال برده‌اند. نبیل المرسومی، استاد اقتصاد و انرژی در دانشگاه بصره عراق، به رسانه‌های عراقی گفت: دلایل ارائه‌شده از سوی ایران برای توقف عرضه قانع‌کننده نیست. آنها گفتند این توقف فقط ۱۵ روزه است، اما برای بقیه سال هیچ گازی تامین نشد.
او به رسانه‌های محلی عراق گفته است دلیل واقعی کمبود گاز، هوای سرد ایران در هفته‌های اخیر است که باعث شد گاز برای نیازهای داخلی مصرف شود. این موضوع در قطعی‌های چندساعته برق تهران و سایر مناطق ایران مشهود بود. تقریباً ۸۰ نیروگاه از ۶۰۰ نیروگاه به دلیل کمبود گاز از کار افتادند.
وی ادامه داد: ایران به یک تامین‌کننده غیرقابل اعتماد گاز تبدیل شده است، زیرا شرایط توافق با عراق را نقض کرده است. عرضه گاز به عراق در ماه‌های گذشته بسیار ناپایدار بوده و به‌مراتب کمتر از ۵۰ میلیون متر مکعب تعیین‌شده روزانه در توافق‌نامه بلندمدت بین دو کشور همسایه است.
در حالی که در اواخر سال ۲۰۲۴ مسائل فنی و تعمیرات به عنوان دلایل توقف عرضه ذکر شد، مقامات عراقی در اوایل ۲۰۲۴ گفتند که ایران به دلیل نپرداختن بدهی‌های بغداد، عرضه را کاهش داده است. احمد العبادی، سخنگوی وزارت برق عراق، به الفرات گفت: ایران به دلیل تاخیر در پرداخت بدهی‌ها، صادرات گاز به عراق را کاهش داده است. مذاکرات با طرف ایرانی ادامه دارد و دولت و پارلمان همه به دنبال راهکاری برای پرداخت این بدهی‌ها هستند.
شایان ذکر است این اتفاق در سال 2023 هم افتاده بود. در آن زمان محمد السودانی، نخست‌وزیر عراق، از یک توافق تهاتری خبر داد. چراکه ایران به دلیل بدهی‌های پرداخت‌نشده عراق، عرضه گاز به ایران را قطع کرد.
ماجرای بدهی عراق به ایران چیست؟
تفاهم‌نامه صادرات گاز ایران به عراق در سال ۱۳۸۸ امضا شد و بر اساس قراردادی که دو سال بعد به مرحله امضا رسید، ایران باید روزانه ۲۰ میلیون تا ۲۵ میلیون مترمکعب گاز به عراق صادر کند.
نکته جالب توجه آنجاست که به دنبال تشدید تحریم‌های آمریکا علیه ایران، وصول مطالبات از عراق نیز دچار مشکلات فراوانی مواجه شده است. عراق برای پرداخت بدهی‌های خود به مجوز آمریکا احتیاج دارد و این مجوز در این سال‌ها بارها محل مناقشه بوده است. به دلیل نیاز شدید عراق به گاز ایران، عمدتاً این مجوز داده شده اما وصول مطالبات ایران با مشکلات فراوانی روبه‌روست.
طلب ایران نمی‌تواند به طور مستقیم پرداخت شود. پرداخت‌های عراق عمدتاً در حساب رسمی شرکت ملی گاز ایران در بانک عراق واریز می‌کنند. در گذشته اعلام می‌شد که پس از تایید آمریکا، این مبلغ می‌تواند توسط تهران برای تامین مالی واردات غذا و دارو استفاده شود. اما این حساب عمدتاً به دلیل مشکلات تحریم بلوکه می‌شود و ایران نمی‌تواند از آن برداشت کند.
طلب گازی ایران از عراق، گرفتار مشکلات تحریمی است و ابهامات بسیاری در رابطه با نحوه وصول مطالبات وجود دارد؛ از بلوکه شدن حساب تا مبادلات تهاتری. با این حال، طلب ایران از عراق همچنان به طور کامل رفع نشده است.
عمدتاً در شرایط تحریمی، این مبادلات یا از طریق تهاتر یا به شکل پرداخت طلا و واریز به حساب شرکت‌های خصوصی انجام می‌شود. در مورد مطالبات عراق نیز بارها اعلام شده که مبادلات تهاتری در جریان است. عراق پس از دریافت گاز ایران، نفت و مازوت به ایران تحویل می‌دهد.
نکته مورد توجه آنجاست که مازوت بازار خوبی دارد و ایران می‌تواند این مازوت را به اسم خود بفروشد. اما مشکلات محیط‌زیستی متعدد آن و کمبودهای داخلی، باعث استفاده افزایش مازوت در داخل کشور شده است.
رقم این بدهی همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. این رقم حدود 9 میلیارد تا 11 میلیارد دلار برآورد شده، اما همچنان مقامات از اعلام رسمی مقدار بدهی خودداری می‌کنند. اعلام نشدن رقم بدهی و نحوه وصول مطالبات، بحران را چندین برابر می‌کند؛ چراکه نشان‌دهنده حجم بالای بدهی و وصول نشدن مطالبات است.
حال به نظر می‌رسد ایران به دلیل تشدید کمبود گاز و وصول نشدن طلب خود از عراق، عرضه گاز به عراق را متوقف کرده است. این اتفاق در شرایطی رخ داده که قرارداد این موضوع منعقد شده و ایران نمی‌تواند به‌راحتی زیر قرارداد بزند و به آن پایبند نباشد. پایبند نبودن به قراردادها نه‌تنها تبعات بین‌المللی دارد بلکه موجب بی‌اعتمادی و از دست رفتن بازارهای خارجی می‌شود. البته عراق هم باید به قراردادها پایبند باشد و هرچه سریع‌تر بدهی خود به ایران را پرداخت کند.
جایگزین‌های گاز ایران چه کشورهایی هستند؟
عراق در تلاش برای بستن قرادادهای گازی با دیگر کشورهاست. دو پروژه گازی در مرکز نفتی بصره و از سوی شرکت توتال‌انرژیز فرانسه پس از درخواست اضطراری بغداد در دستور کار عراق قرار دارد.
همچنین کمبود مداوم گاز ایران باعث شده که عراق به ترکمنستان روی بیاورد تا نیاز داخلی خود را تامین کند. مقامات عراقی اعلام کرده‌اند مقادیر وارداتی از ترکمنستان برای راه‌اندازی نیمی از نیروگاه‌های گازی عراق کافی است.
ولید خدوری، رئیس سابق اطلاع‌رسانی سازمان انرژی عرب مستقر در کویت، به رسانه‌های عراقی گفت: عراق تصمیم درستی گرفته است که برای حل بحران کمبود برق خود گاز از ترکمنستان وارد کند. این یکی از بدترین بحران‌هایی است که عراق از زمان تهاجم آمریکا در سال ۲۰۰۳ با آن روبه‌رو بوده است، گرچه حداقل ۴۱ میلیارد دلار برای توسعه بخش برق خود هزینه کرده است.
طبق توافقی که اواخر سال گذشته امضا شد، ترکمنستان حدود ۲۰ تا ۲۵ میلیون متر مکعب گاز در روز از طریق شبکه خطوط لوله ایران به عراق منتقل می‌کند.
نخست‌وزیر عراق، در سپتامبر سال 2023 گفت بغداد به‌تدریج وابستگی به گاز ایران را کاهش می‌دهد، زیرا پروژه‌هایی که برای توسعه میدان‌های گازی عراق به شرکت‌های خارجی واگذار شده است، شروع به بهره‌برداری کرده و عراق به سمت خودکفایی حرکت می‌کند.
بار دیگر بدقولی در قراردادهای گازی نمایان شد
تشدید بحران کمبود گاز در کشور، نه‌تنها گریبان مردم را در داخل گرفته، بلکه منجر به بدقول‌شدن ایران در قراردادهای بین‌المللی شده است. این موضوع در مورد خود ترکمنستان هم صدق می‌کرد؛ موضوعی که مستقیماً مربوط به پایبند نبودن ایران به قراردادهای بین‌المللی است.
مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم، در 14 آبان‌ماه در مراسم تجلیل از فعالان طرح جهش تولید در دیم‌زارها گفت: ترکمنستان به دلیل بدهی‌های متعدد ایران به این کشور، دیگر حاضر به بستن قرارداد گازی با ایران نیست. دلیل این موضوع، پایبند نبودن ایران به تعهدات خود و بدهی به ترکمنستان است.
ادامه این روند در کنار تشدید تحریم‌ها و انزوای ایران، معدود کشورهای همسایه را که حاضر به همکاری با ایران هستند نیز از ایران دور می‌کند.
پایبندی به قراردادهای بین‌المللی، موضوعی دوطرفه است. اگر قراردادی منعقد می‌شود، هم طرف عراقی ملزم به پرداخت بدهی‌های خود بوده و هم ایران ملزم به صادرات گاز مورد نیاز به عراق است. حال باید منتظر ماند و دید این مشکل حل می‌شود یا به بحران‌های بزرگ‌تری گره می‌خورد.
