بحران آب ایران: سورگوم؛ راه حل شوکآور برای نجات کشاورزی از نابودی!
سورگوم؛ راهکار کشاورزی کمآببر ایران برای امنیت غذایی در بحران آب.
بحران آب در ایران که با موقعیت جغرافیایی خشک و نیمهخشک، میانگین بارش کم و کاهش مداوم منابع آبی سطحی و زیرزمینی تشدید شده، از یک چالش زیستمحیطی به یک تهدید امنیتی و اقتصادی تبدیل شده است. در این میان، شناسایی و گسترش کشت محصولات مقاوم به خشکی، از جمله «سورگوم»، به عنوان یکی از مسیرهای اصلی حل این چالش حیاتی شناخته میشود. رویکرد سنتی به مدیریت آب، متمرکز بر ساخت سد و انتقال، دیگر پاسخگوی نیازهای کنونی نیست و تحول اساسی باید در الگوی مصرف کشاورزی که حدود ۹۰ درصد آب را به خود اختصاص میدهد، صورت گیرد.
چالش کمآبی و ضرورت تغییر الگوهای کشاورزی
افزایش جمعیت، شهرنشینی گسترده، تغییرات اقلیمی و فرسایش پوشش گیاهی، همگی به وخامت وضعیت منابع آب شیرین در جهان دامن زدهاند. ایران با میانگین بارش سالانه حدود ۲۵۰ میلیمتر، یکی از کشورهای درگیر با کمبود حاد آب است. این شرایط، ضرورت بازنگری در نوع محصولات کشتشده و روشهای تولید را بیش از پیش نمایان میسازد. کشت محصولاتی که در شرایط کمآبی رشد میکنند، نه تنها یک گزینه جایگزین، بلکه یک تغییر استراتژیک در مدل مصرف منابع محسوب میشود.
«سورگوم»؛ راهکاری پایدار با مزایای چندوجهی
ترویج کشتهای مقاوم به خشکی نظیر سورگوم، کنجد و گندم دیم بهینهشده، یک سیاست راهبردی است که امنیت آب و غذا را در کنار ثبات اجتماعی تضمین میکند. سورگوم به دلیل بازده آبی بالا (مقدار زیستتوده یا دانه تولیدشده به ازای هر مترمکعب آب)، سیستم ریشهای عمیق و توانایی سازگاری فیزیولوژیک با تنش خشکی (مانند بسته شدن روزنهها در ساعات گرم)، عملکرد قابل توجهی در شرایط دیم و با حداقل آبیاری ارائه میدهد. تنوع ژنتیکی بالای آن نیز امکان اصلاح و تطبیق با شرایط محلی را فراهم میآورد.
با توجه به واردات سالانه میلیونها تن ذرت، جایگزینی بخشی از آن با سورگوم داخلی، ضمن کاهش وابستگی به واردات و حفظ ارز ملی، فشار بر منابع آب داخلی را نیز کاهش خواهد داد. این انتقال، یک تصمیم کشاورزی و یک سیاست ملی در جهت تابآوری منابع است.
موانع پیشرو و راهکارهای غلبه بر آنها
گسترش کشت گیاهان مقاوم به خشکی با چالشهایی چندبعدی مواجه است. فرهنگ زراعی رایج و تمایل کشاورزان به کشت محصولات سنتی با بازار پایدار و حمایت دولتی، یکی از عمیقترین موانع است. علاوه بر این، زیرساختهای تحقیقاتی و ترویجی کافی برای تولید بذور بهینهشده سورگوم و انتقال دانش جدید به کشاورزان هنوز به طور کامل مهیا نیست. ناپایداری بازار مصرف سورگوم در ایران و ترجیح صنایع خوراک دام به ذرت، چالش دیگری است که بدون حمایت از توسعه زنجیره تأمین و صنایع پاییندستی، حل نخواهد شد. راهحل این معضل نیازمند دیدگاهی اکوسیستمی است که تنها به مزرعه محدود نمیشود.
ترویج سورگوم میتواند به عنوان یک «راهکار چندوظیفهای» عمل کند. برای مثال، کشت دیم سورگوم در مناطقی مانند یزد یا سیستان، با مصرف ۵۰ تا ۷۰ درصد کمتر آب نسبت به گندم آبی، میتواند عملکردی معادل ۳ تا ۴ تن در هکتار داشته باشد که از نظر اقتصادی کاملاً رقابتپذیر است. این امر بهویژه برای کشاورزان کوچکمقیاس حیاتی است و وابستگی آنها به چاههای غیرمجاز و پرهزینه را کاهش میدهد.
طرح جامع برای ترویج کشت سورگوم
اجرای موفق ترویج سورگوم نیازمند یک طرح چهارمحوره است که همزمان بر ابعاد فنی، اقتصادی، نهادی و آموزشی تمرکز کند:
- **تولید و توزیع بذر استاندارد:** همکاری مراکز تحقیقاتی با شرکتهای خصوصی برای تولید ارقام بهینهشده سورگوم متناسب با شرایط اقلیمی هر منطقه و ارائه آن به کشاورزان با تضمین خرید.
- **طرحهای تشویقی هوشمند:** استفاده از «پرداخت برای خدمات اکوسیستم» (PES) به جای یارانه کلی، شامل بیمه ریسک خشکسالی یا اولویت در دریافت خدمات فنی برای کشاورزان.
- **ایجاد کلاسترهای محلی تولید-مصرف:** شکلگیری زنجیرههای ارزش مبتنی بر سورگوم در هر استان، از کشاورز تا تولیدکننده علوفه یا واحدهای تولید زیستسوخت، با حمایت صندوق توسعه روستایی و شهری.
- **شبکه مشاوران روستایی آبکار:** آموزش افرادی که با گیاهشناسی و هیدرولوژی آشنا باشند تا بهصورت حضوری و دیجیتال، راهنماییهای لازم را به کشاورزان ارائه دهند.
این روشها در ترکیب با یکدیگر، میتوانند اعتماد کشاورز را جلب کرده و تأثیرات اقتصادی گستردهای را در پی داشته باشند.
بازتابهای اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی
کشت سورگوم در مقیاس ۲۰۰ هزار هکتار در نیمهخشکهای ایران میتواند سالانه صدها میلیون مترمکعب آب را ذخیره کند که این آب میتواند به مصارف شهری، تولید برق یا حفظ تالابها اختصاص یابد. کاهش وابستگی به واردات ذرت (بیش از ۸ میلیون تن در سال ۱۴۰۲) از طریق جایگزینی با سورگوم داخلی، علاوه بر جلوگیری از نفوذ قیمتهای جهانی، ارز ملی را نیز حفظ میکند. هر تن سورگوم جایگزینشده، معادل حدود ۲۰۰ دلار صرفهجویی در واردات است.
از نظر اجتماعی و فرهنگی، با کاهش استرس آبی، تنشهای ناشی از رقابت بر سر منابع آب کم میشود. همچنین، حضور زنان روستایی در فرآوری و تبدیل سورگوم (مانند تولید آرد یا خوراک دام خانگی) میتواند اشتغال زنان را افزایش داده و نقش آنان را در تصمیمگیریهای خانوادگی تقویت کند.
از جنبه زیستمحیطی، سیستم ریشهای عمیق سورگوم میتواند ساختار خاک را تثبیت کرده و از فرسایش بادی و آبی جلوگیری کند. ریشههای آن با ترشحات آلی، میکروارگانیسمهای مفید خاک را تحریک کرده و چرخه نیتروژن را بهبود میبخشند. کشت سورگوم در حاشیه تالابها نیز میتواند به عنوان مانعی طبیعی در برابر گسترش نمکهای سطحی عمل کرده و از تخریب زیستگاههای پرندگان مهاجر جلوگیری نماید.
نقش حکمرانی و سیاستگذاری در موفقیت طرح
پیادهسازی موفق کشتهای مقاوم به خشکی مستلزم یک چارچوب حکمرانی یکپارچه است که از سیاستگذاری کلان تا اجرا در مزرعه را پوشش دهد. در حال حاضر، تصمیمگیریها در ایران غالباً به صورت جزیرهای و بدون هماهنگی بین وزارتخانههای کشاورزی، نیرو و سازمان حفاظت محیط زیست صورت میگیرد. راهحل، تعریف الگوهای کشت مبتنی بر حوضه آبریز است؛ جایی که هر حوضه دارای نقشه «ظرفیت تحمل آبی» باشد و کشاورزان بر اساس آن مشوق دریافت کنند. تصویب یک «قانون حمایت از کشاورزی مقاوم به خشکی» نیز میتواند چارچوبی حقوقی برای توسعه ارقام بومی و جذب محصولات داخلی توسط صنایع فراهم آورد.
چشمانداز آینده و چارچوب ملی عمل
ترویج سورگوم و سایر کشتهای مقاوم به خشکی، نه تنها یک راهکار زراعی، بلکه بازتعریفی از رابطه انسان با آب است. برای رسیدن به این دیدگاه، چارچوبی سهسطحی پیشنهاد میشود:
- **سطح ملی:** تصویب استراتژی ملی کشتهای کمآب با اهداف مشخص و تأسیس شورایی متشکل از نمایندگان آب، کشاورزی، محیطزیست و صنعت برای نظارت بر اجرا.
- **سطح استانی:** طراحی طرحهای کلان منطقهای مبتنی بر حوزههای آبریز، با تخصیص بودجه اختصاصی برای تحقیق، ترویج و توسعه زنجیرههای ارزش محلی.
- **سطح مزرعه:** راهاندازی شبکه مراکز نوآوری آبکاری روستایی در ۱۰۰ شهرستان هدف، جهت ارائه خدمات فنی، آموزش دیجیتال و دسترسی به بازار در یک پلتفرم یکپارچه.
این راهحلها تنها در صورتی مؤثرند که همزمان با تغییر فرهنگ تصمیمگیری از مدیریت مبتنی بر «حجم آب تخصیصیافته» به سمت مدیریت مبتنی بر «ارزش افزوده ایجادشده با هر قطره آب» همراه باشند. سورگوم در این مسیر، هرچند نقطهای ساده برای شروع، اما نمادی قدرتمند از امکان همکاری با طبیعت است.
