صنعت ایران در آتش قیمت تمام شده! ناترازی بزرگ از کجا شعله کشید؟
چالشهای ساختاری، بهرهوری پایین و تحریمها صنعت ایران را به اصلاحات اساسی و شفافسازی اقتصادی فرا میخواند.
صنعت ایران با وجود برخورداری از ظرفیتهای عظیم، درگیر چالشهای ساختاری عمیقی است که بهرهوری پایین، فرسودگی ماشینآلات و گسترش رانت را به همراه داشته است. در گفتوگویی تفصیلی با ابوالفضل روغنی، رئیس کمیسیون صنایع اتاق بازرگانی ایران، به ریشهیابی این معضلات و ارائه راهکارهای عملی پرداختهایم.
نگاهی تاریخی به صنعت ایران: از طلوع تا چالش
روغنی با اشاره به سیر تحولات صنعتی ایران، به دوران پیش از انقلاب اسلامی به عنوان دوره پایهگذاری صنایع سنگین و مادر اشاره کرد و افزود: "در آن دوران، صنایعی چون خودروسازی، لوازم خانگی و فولاد شکل گرفتند و قطبهای صنعتی در شهرهای مختلف کشور به وجود آمد." وی سپس به دوران پس از انقلاب، با تأکید بر تحریمهای بینالمللی و جنگ تحمیلی هشتساله پرداخت و توضیح داد: "جنگ در کنار خسارات وارده، موجب رشد برخی بخشهای صنعتی به دلیل ضرورتهای دفاعی شد. تاریخ جهانی نشان میدهد که مدیریت صحیح شرایط جنگی میتواند محرک پیشرفتهای صنعتی باشد."
ارزیابی وضعیت فعلی صنعت: موانع و فرصتها
رئیس کمیسیون صنایع اتاق بازرگانی ایران، در پاسخ به پرسشی درباره ارزیابی کلی وضعیت صنعت کشور، تصریح کرد: "صنعت به صورت جزیرهای قابل تحلیل نیست و ارتباط تنگاتنگی با سیاست، اقتصاد کلان و روابط بینالملل دارد. تحریمها نماد بارز این پیوند هستند." روغنی در خصوص "فرصت" بودن تحریمها گفت: "هرچند ممکن است تحریمها در پارهای موارد انگیزهای برای حرکت داخلی ایجاد کرده باشند، اما تهدیدها و هزینههای آن به مراتب بیشتر از فرصتهایش بوده است. ما هزاران میلیارد دلار از درآمدهای ملی خود را به دلیل این تحریمها از دست دادهایم."
سرمایه انسانی و سنگ بنای غلط سیاستگذاری
روغنی، سرمایه انسانی جوان و تحصیلکرده ایران را یک "فرصت طلایی" خواند و افزود: "مشکل اصلی، تبدیل این استعداد بالقوه به بهرهوری و ارزش افزوده بالفعل است. وقتی ساختار اقتصادی انعطافناپذیر باشد و فرصتهای شغلی محدود، انگیزه نیروهای جوان کاهش یافته یا استعدادهایشان به سمت مهاجرت سوق داده میشود." وی یکی از ریشهایترین اشتباهات در سیاستگذاری اقتصادی را "تثبیت گسترده و غیرهدفمند قیمتها" دانست و توضیح داد: "ما با تصویب قوانینی، هزینههای کشور را از طریق پرداخت یارانه سنگین به حاملهای انرژی به شدت افزایش دادیم، بیآنکه درآمد متناسبی ایجاد کرده باشیم."
دور باطل ارز چندنرخی و کنترل قیمت
روغنی، ارز چندنرخی را ریشه اصلی نظام کنترل قیمت دانست و تشریح کرد: "وقتی دولت ارز را به نرخ پایین در اختیار عدهای قرار میدهد، رانت عظیم خلق میشود. این ارز ارزان، به جای نفع مصرفکننده، به جیب دلالان میرود. دولت مجبور میشود در قیمت نهایی دخالت کند که این همان کنترل قیمت بیثمر است." وی راهحل این دور باطل را شفافیت و تمرکز بر کل زنجیره، از نقطه تزریق ارز تا رسیدن کالا به دست مصرفکننده، دانست.
مسیر اصلاحی نظام معیوب: گامهای عملی
در خصوص راهکار عملی و گامبهگام برای اصلاح نظام معیوب، روغنی بر برنامهای "تدریجی، هوشمند و چندوجهی" تأکید کرد که همزمان سه جبهه را هدف بگیرد: "ایجاد زیرساخت شفافیت و توزیع هدفمند یارانه، حذف تدریجی ارزهای ترجیحی و ادغام بازار ارز، و تقویت نظارت بر زنجیره تامین در دوره انتقال." وی خاطرنشان کرد: "یک آزادسازی یکباره در شرایط کنونی، بدون یک شبکه تامین اجتماعی قدرتمند، میتواند به شوک تورمی شدید و فشار غیرقابل تحمل بر اقشار کمدرآمد بینجامد."
صنعت خودرو: رانت 670 هزار میلیارد تومانی و راهکار
رئیس کمیسیون صنایع اتاق بازرگانی، در تحلیل معضل رانت در صنعت خودرو، به تفاوت قیمت دستوری و بازار آزاد اشاره کرد و گفت: "اختلاف فاحش بین قیمت تعیین شده و قیمت تعادلی بازار، به جای کمک به مصرفکننده، به صورت رانت کلان به جیب شبکههای دلالی سرازیر میشود." روغنی راهحل این معضل را "آزادسازی تدریجی و برنامهریزی شده قیمتها در چارچوب یک برنامه جامع اصلاحی" دانست و تأکید کرد: "حمایت از تولید، به معنای ایجاد انحصار و رها کردن صنعتگر در برابر مردم نیست."
تناقض قیمت تمامشده: ارزانی انرژی در برابر گرانی تولید
روغنی در توضیح تناقض بالا بودن قیمت تمامشده کالای ایرانی علیرغم انرژی ارزان، به عوامل متعددی اشاره کرد: "نبود مقیاس اقتصادی، هزینه بالای سرمایه (نرخ بهره)، ناکارآمدی سیستم لجستیک و حملونقل، و بهرهوری پایین نیروی انسانی و ماشینآلات." وی افزود: "ارزانی انرژی، به طور کامل توسط عوامل ساختاری دیگر خنثی و حتی معکوس میشود."
از دست دادن قدرت رقابت در بازارهای منطقهای
با اشاره به اینکه در ایران، برای کیفیت بالاتر پول پرداخت نمیشود، روغنی توضیح داد: "مصرف حاملهای انرژی در ایران برای تولید هر واحد کالا چندین برابر استانداردهای بینالمللی است. ما ارزانی انرژی را با مصرف بیرویه و اتلاف آن بالانس میکنیم." وی این ناکارآمدی را عامل افزایش قیمت تمامشده و از دست دادن قدرت رقابت در بازارهای منطقهای مانند عراق و افغانستان دانست.
بحران سرمایه در گردش و نظام تامین مالی بانکمحور
بحران سرمایه در گردش و تأمین مالی، یک "معضل ساختاری و مزمن" در اقتصاد ایران توصیف شد. روغنی ریشه این مشکل را در "تکبعدی و بانکمحور بودن نظام تامین مالی کشور" دانست و بر ضرورت تنوعبخشی به کانالها و مراکز تامین مالی از جمله توسعه بازار سرمایه تأکید کرد. وی آمارهای درخواستی خودروسازان اصلی برای وام سرمایه در گردش را گویای اوضاع نابسامان در این حوزه خواند.
شفافسازی اقتصاد و اصلاح نقش مجلس؛ راهکار کلان نجات صنعت
به عنوان مهمترین راهکار کلان برای نجات صنعت، روغنی بر "شفافسازی کامل اقتصاد و نظام کارآفرینی" و "رهاسازی" اقتصاد تأکید کرد. وی حذف جدی نظام رانت و اصلاح رفتار و نقش مجلس را "ضرورت حیاتی" خواند و گفت: "بسیاری از مصائب صنعتگران، ریشه در تصمیمات و ساختارهای دولتی دارد، نه عملکرد خود آنها." روغنی همچنین به ناترازی آب و برق و نقش دولت در تأمین زیرساختها اشاره کرد و سیاستهای سیاسی را عاملی در به گروگان گرفته شدن صنعت دانست.
