شطرنج فساد اقتصادی: فریبکاری شعارها، مردم قربانی!

وضعیت نگران‌کننده شاخص‌های شفافیت و سلامت اقتصادی ایران، بار دیگر موضوع مبارزه با فساد اقتصادی را در کانون توجه قرار داد. نشستی علمی با حضور حسن عابدی جعفری، اقتصاددان و وزیر اسبق بازرگانی، به واکاوی ریشه‌های این معضل دیرپا در نظام تصمیم‌گیری و اجرایی کشور پرداخت.

فساد، ویروسی ذهنی و ساختاری؛ نه اختلال اداری

عابدی جعفری در این نشست، فساد را فراتر از یک اختلال اداری یا مالی، بلکه یک «ویروس ذهنی و ساختاری» در اقتصاد ملی توصیف کرد. وی معتقد است که این پدیده در ایران «ساده‌انگاشته» شده و همین ساده‌انگاری، نخستین خطای بنیادین در مبارزه با آن است. به گفته او، رویکردهای رایج مبارزه با فساد، تناسبی با ماهیت پیچیده این پدیده نداشته و نتیجه ملموسی به همراه نیاورده است. ضعف در این زمینه، به وضوح در شاخص‌های بین‌المللی سلامت اقتصادی و عدم جلب اعتماد سرمایه‌گذاران مشهود است.

گرفتاری ذهنی در جستجوی عملی؛ نقد دیدگاه رایج

این اقتصاددان ریشه اصلی بحران را در «اغتشاش ذهنی» نظام اجرایی دانست و بیان داشت که تصمیم‌گیران، مسئله‌ای درونی را با درمان بیرونی می‌جویند. او تأکید کرد تا زمانی که «سامان ذهنی» درک فساد شکل نگیرد، «سامان اجرایی» مقابله با آن ناممکن خواهد بود. مقایسه فساد با ویروس‌های اقتصادی و ذهنی، بازتابی از نگرانی فزاینده نخبگان نسبت به پیامدهای گسترده فساد بر سرمایه‌گذاری، اعتماد عمومی و پیش‌بینی اقتصادی بود. وی هشدار داد که اگر برخوردها صرفاً در سطح قضائی باقی بماند، بدون تحول ذهنی و علمی، اصلاح ساختار اقتصادی حاصل نخواهد شد.

فساد؛ ویروسی بی‌مرز در نظام اجرایی ایران

عابدی جعفری فساد را همانند ویروس کرونا، پدیده‌ای بی‌مرز توصیف کرد که هیچ‌کس در سطوح اجرایی از آن مبرا نیست. او تأکید کرد که فساد، نه لباس می‌شناسد، نه جنسیت و نه حدود ذهنی، و بر همه‌ی لایه‌های اجتماع و حکومت اثر می‌گذارد. این اقتصاددان با قیاس فساد با ویروس کامپیوتر، توضیح داد که ورود فساد به ساختار مدیریتی، همانند نفوذ ویروس به کامپیوتر، موجب اختلال در کل سیستم می‌شود.

فساد، بیماری بدخیم نظام اداری؛ فقدان مدل ذهنی تشخیص

وی با اشاره به پیچیدگی فساد، آن را یک چرخه دانست که شناخت دقیق آن، مرحله اول مبارزه محسوب می‌شود. عابدی جعفری تأکید کرد که بدون تشخیص صحیح ماهیت فساد، هرگونه اقدام درمانی یا مبارزاتی، با اثربخشی بسیار ضعیف همراه خواهد بود. وی با تمثیل پزشکی، بیان داشت که همانطور که پزشک بدون تشخیص، قادر به درمان نیست، در مبارزه با فساد نیز شناخت آن، پیش‌شرط هرگونه اقدام موثر است.

فساد؛ سرطان اداری اجتماعی با انواع گوناگون

وزیر اسبق بازرگانی، فساد را همچون سرطان، دارای انواع گوناگون دانست که نقاط مختلف بدن را درگیر می‌کند. شناخت نوع فساد را شرط نخست مقابله دانست و افزود که فساد جزو بیماری‌های بدخیم اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و اداری محسوب می‌شود و با سرماخوردگی قابل مقایسه نیست.

فساد پویا؛ بازیگر شطرنج قدرت و سیاست

عابدی جعفری فساد را ایستا ندانست و تأکید کرد که فساد پویا، فعال و بی‌مرز است و دائماً در حال بازی شطرنج با مبارزان خود است. او هشدار داد که با هر حرکت در جهت مبارزه، باید انتظار تحرکات متقابل از سوی فساد را داشت.

شاخص‌محوری در شناخت فساد؛ از شاخص‌های جهانی تا معاینه بالینی

این اقتصاددان بر ضرورت سنجش فساد با ابزارهای علمی تأکید کرد و گفت که فساد با وجود پیچیدگی‌ها، قابل اندازه‌گیری است. وی شاخص‌های علمی را همانند شاخص‌های حیاتی در معاینات پزشکی دانست که بدون آن‌ها نمی‌توان با فساد مبارزه کرد.

ادعای مبارزه با فساد بدون شناخت دقیق، تداوم بی‌نتیجه را تضمین می‌کند

وی با اشاره به رویکرد علمی در دانشگاه‌های جهان، تأکید کرد که فساد یک مسئله علمی است، نه شعاری. عابدی جعفری افزود که شناخت علمی فساد، شامل «چیستی، چرایی و چگونگی» آن است و بدون این شناخت، هرگونه ادعای مبارزه، بی‌نتیجه خواهد بود.

پیامدهای فساد؛ مانع سرمایه‌گذاری و پیش‌بینی اقتصادی

عابدی جعفری پیامدهای فساد را در نابودی اعتماد، پیش‌بینی و ثبات اقتصادی خلاصه کرد و گفت که هیچ سرمایه‌گذاری حاضر به فعالیت در کشوری با درجه فساد بالا نیست.

ورود نابهنگام به مبارزه یعنی تشدید فساد

وی نسبت به اقدامات عجولانه هشدار داد و بیان داشت که پیش از شناخت و تشخیص فساد، مداخله، وضعیت را بدتر خواهد کرد. ناآگاهی نسبت به ساختار فساد، علت اصلی شکست مبارزه در بسیاری از کشورها بوده است.

مرحله مبارزه؛ پایان شناخت و آغاز اقدام علمی

عابدی جعفری تأکید کرد که تنها پس از عبور از مراحل شناخت و تشخیص علمی، امکان ورود مؤثر به عرصه‌ی مبارزه با فساد فراهم می‌شود. وی تدوین مدل واحد مبارزه با فساد و اولویت‌دهی به پیشگیری را ضروری دانست.

شناخت علمی و ساختارمند فساد، کلید اصلاح

وزیر اسبق بازرگانی، مبارزه با فساد را دارای سه مرحله «پیشگیری»، «نظارت» و «مقابله» دانست و بر اولویت «پیشگیری» به عنوان اولین و مهم‌ترین پایه این فرآیند تأکید کرد. وی سازمان‌های کلان کشور را مسئول اصلی پیشگیری برشمرد.

نظارت؛ الزام حین عمل و مکمل پیشگیری

مرحله دوم را «مراقبت و نظارت» خواند و بیان داشت که چنانچه پیشگیری نادیده گرفته شود، نظارت مؤثر الزامی است. وی تأکید کرد که مقابله، استثنا است، نه قاعده، و تمرکز بر آن نشانه ضعف دو مرحله اول است.

تمرکز اشتباه بر برخورد؛ نشانه ضعف دو مرحله نخست

عابدی جعفری تصویری که امروز از کشور در مبارزه با فساد شکل گرفته را تمرکز سنگین بر «برخورد قضائی» دانست و گفت که منابع باید به پیشگیری اختصاص یابد. وی تعداد زیاد سازمان‌های نظارتی را مانع‌تراشی در کار یکدیگر دانست.

غفلت از پیشگیری؛ برهوت بزرگ ساختار اصلاح

وی فقدان اقدامات جدی در حوزه پیشگیری را «برهوت و بیابانی» توصیف کرد و بر لزوم تبدیل نشست‌های علمی به زیرساخت پیشگیری در قالب دروس دانشگاهی و دوره‌های تخصصی تأکید کرد.

هشدار درباره نبود مدل جامع مبارزه با فساد

این استاد پیشین دانشگاه تهران، فقدان مدل جامع و متفق‌القول مبارزه با فساد را علت اصلی ناهماهنگی در سطح مسئولان دانست و هشدار داد که تا زمانی که «نظم ذهنی مسئولان» شکل نگیرد، «نظم عملی در اجرا نیز ایجاد نخواهد شد».