زنگ خطر در تجارت خارجی ایران / روسیه از لیست شرکای اصلی خط خورد

 در حالی که حجم (وزن) مبادلات تجاری کشور افزایش یافته، ارزش دلاری آن کاهش یافته است؛ پدیده‌ای که می‌توان آن را به “ارزان‌فروشی کالای ایرانی در خارج و واردات کالای ارزان‌تر به داخل” تعبیر کرد. این روند، در کنار حذف معنادار روسیه از فهرست شرکای اصلی و افت ۱۳ درصدی ترانزیت خارجی، زنگ خطر را برای اقتصادی که به دنبال کاهش وابستگی به نفت است، به صدایی رسا درآورده است.

۱. نمای کلی تجارت غیرنفتی (نیمه اول ۱۴۰۴)

• کل حجم تجارت: ۸۹ میلیون تن
• کل ارزش تجارت: ۵۹.۵ میلیارد دلار
• صادرات: ۷۰.۶ میلیون تن به ارزش ۲۵.۹ میلیارد دلار
• واردات: ۱۸.۴ میلیون تن به ارزش ۳۳.۶ میلیارد دلار (محاسبه شده از تفاوت کل و صادرات)
• تراز تجاری (غیرنفتی): منفی ۷.۷ میلیارد دلار

۲. تحلیل پدیده کلیدی: پارادوکس حجم و ارزش

این آمارها یک روند متناقض و خطرناک را آشکار می‌کنند:

• در بخش صادرات: رشد وزنی همزمان با افت ارزش دلاری.

• تفسیر: ایران برای حفظ درآمدهای ارزی خود، مجبور به فروش حجم بیشتری از کالا با قیمت پایین‌تر شده است. این می‌تواند نشانه افزایش خام‌فروشی (مانند محصولات پتروشیمی و معدنی) و کاهش صادرات کالاهای با ارزش افزوده بالا باشد.

• در بخش واردات: رشد وزنی همزمان با کاهش قابل توجه ارزش دلاری.

• تفسیر: به دلیل فشارهای ارزی و کاهش قدرت خرید داخلی، الگوی واردات کشور به سمت کالاهای ارزان‌تر و احتمالاً بی‌کیفیت‌تر سوق یافته است. این روند ضمن آسیب به تولید داخلی، می‌تواند به کاهش تنوع کالا در بازار منجر شود.

۳. نقشه شرکای تجاری: تمرکز ریسکی و یک غایب بزرگ

وابستگی تجاری ایران به تعداد محدودی از کشورها تشدید شده و تغییرات ژئوپلیتیکی در آن مشهود است.

• TOP 5 مقاصد صادراتی (۷۳٪ از کل صادرات):

1. چین: ۶.۹ میلیارد دلار (۲۶.۶٪)
2. عراق: ۴.۵ میلیارد دلار (۱۷.۷٪)
3. امارات: ۳.۴ میلیارد دلار (۱۳.۴٪)
4. ترکیه: ۲.۷ میلیارد دلار (۱۰.۵٪)
5. افغانستان: ۱.۱۵ میلیارد دلار (۴.۵٪)

• TOP 5 مبادی وارداتی (۸۰٪ از کل واردات):

1. امارات: ۸.۷ میلیارد دلار (۳۰.۷٪) - (نقش امارات به عنوان هاب صادرات مجدد)
2. چین: ۷.۶ میلیارد دلار (۲۶.۹٪)
3. ترکیه: ۴.۳ میلیارد دلار (۱۵٪)
4. هند: ۱.۰۷ میلیارد دلار (۳.۷٪)
5. آلمان: ۸۷۳ میلیون دلار (۳.۱٪)

• تحلیل استراتژیک:
• حذف روسیه: با وجود تبلیغات گسترده درباره توسعه روابط تجاری، روسیه از فهرست شرکای اصلی ایران خارج شده است. این اتفاق نشان‌دهنده شکست عملی در سیاست “نگاه به شرق” و عدم تحقق وعده‌های تجاری با این کشور است.
• تمرکز شدید: حدود ۸۰ درصد واردات ایران تنها از ۵ کشور انجام می‌شود که این تمرکز، ریسک تجاری کشور را در برابر شوک‌های سیاسی و اقتصادی به شدت بالا می‌برد.

۴. سیگنال قرمز در ترانزیت: فرصتی که از دست می‌رود

• آمار: ترانزیت خارجی در شش ماهه نخست ۱۴۰۴ به ۱۰ میلیون تن رسیده که کاهش ۱۲.۹ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل را نشان می‌دهد.
• تحلیل: این کاهش شدید در حالی رخ می‌دهد که ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، پتانسیل تبدیل شدن به یک هاب ترانزیتی بزرگ در منطقه را دارد. افت ترانزیت به معنای از دست رفتن درآمدهای ارزی قابل توجه و شکست در بهره‌برداری از مزیت‌های ژئواکونومیک کشور است.

نتیجه‌گیری و هشدار نهایی

آمار شش ماهه تجارت غیرنفتی یک پیام روشن برای دولت دارد: استراتژی‌های فعلی تجاری کارآمد نیستند. اقتصاد ایران در یک چرخه معیوب از ارزان‌فروشی منابع خود و واردات کالاهای کم‌ارزش گرفتار شده، دیپلماسی اقتصادی در باز کردن بازارهای جدید (مانند روسیه) ناموفق بوده و مزیت‌های استراتژیک مانند ترانزیت در حال تحلیل رفتن است. برای خروج از این بحران، بازنگری فوری در سیاست‌های ارزی، حمایت از تولید کالاهای با ارزش افزوده بالا و یک دیپلماسی فعال برای تنوع‌بخشی به شرکای تجاری، بیش از هر زمان دیگری ضروری است.