سودان در آتش؛ ریشه‌های تاریخی، خائنان و بن‌بست مرگبار
سودان درگیر جنگ داخلی و بحران سیاسی ناشی از کودتا و درگیری بین ارتش و نیروهای واکنش سریع پس از دوران عمر البشیر و جعفر نمیری است.
سودان، کشوری در قلب آفریقا با تاریخچه‌ای پر فراز و نشیب از انقلاب‌ها، کودتاها و جنگ‌های داخلی، از زمان استقلال در سال ۱۹۵۶ تاکنون، ثبات سیاسی اندکی را تجربه کرده است. وقایع جاری، از انقلاب دسامبر ۲۰۱۸ که به سقوط عمرالبشیر در آوریل ۲۰۱۹ انجامید تا جنگ داخلی خونین آوریل ۲۰۲۳، نشان‌دهنده مسیری دشوار از امید به آزادی به سمت درگیری‌های گسترده است. درک بحران کنونی سودان مستلزم بررسی ریشه‌های تاریخی، تحولات سیاسی و تأثیرات نیروهای داخلی و خارجی است.
ریشه‌های تاریخی و دوران استعمار
پیش از سلطه مشترک بریتانیا و مصر در سال ۱۸۹۸، سودان فاقد ساختار سیاسی متمرکز بود و جوامع محلی عمدتاً بر اساس ساختارهای قبیله‌ای و مذهبی اداره می‌شدند. با ظهور آموزش مدرن در دهه ۱۹۳۰، نخبگان سیاسی جدیدی شکل گرفتند. «کنفرانس فارغ‌التحصیلان» در سال ۱۹۳۸، نقطه عطفی در شکل‌گیری جریان‌های سیاسی با اهداف مختلف بود:
- جریان استقلال‌طلب به رهبری حزب «الأمه» با پایگاه مذهبی و شعار «سودان برای سودانیان».
- جریان وحدت‌طلب با حزب «وطنی اتحادی» که خواهان اتحاد با مصر بود.
- جریان‌های ایدئولوژیک شامل اسلام‌گرایان، کمونیست‌ها و ملی‌گرایان عرب.
در دوره استعمار، تأسیس ارتش مدرن و تمرکز قدرت در پایتخت، شکاف میان مرکز و مناطق حاشیه‌ای، به ویژه دارفور و جنوب، را تشدید کرد. این دوگانگی، امروزه نیز در درگیری میان ارتش رسمی (SAF) و نیروهای واکنش سریع (RSF) بازتاب یافته است.
استقلال تا دهه ۱۹۶۰: ناپایداری سیاسی
سودان در سال ۱۹۵۶ استقلال یافت، اما نبود تجربه حکمرانی و تنش‌های قومی از همان ابتدا، ثبات را مختل کرد. در حالی که دو حزب اصلی قدرت را تقسیم می‌کردند، جنگ داخلی در جنوب در سال ۱۹۵۵ آغاز شد و ادامه یافت. انقلاب مردمی اکتبر ۱۹۶۴، نخستین حکومت نظامی را سرنگون کرد و امید به دموکراسی را زنده کرد، اما رقابت‌های حزبی و اختلافات ایدئولوژیک، این دوره را کوتاه کرد. ظهور اسلام‌گرایان و حذف حزب کمونیست در دهه ۱۹۶۰، زمینه را برای کودتاهای آتی فراهم آورد.
دوران جعفر نمیری (۱۹۶۹-۱۹۸۵): از انقلاب تا سقوط
کودتای جعفر نمیری در سال ۱۹۶۹، آغازگر دوره‌ای از حکومت نظامی و ایدئولوژیک بود. او در ابتدا با حمایت چپ‌گرایان و ملی‌گرایان عرب به قدرت رسید، اما به تدریج به اسلام‌گرایان نزدیک شد. توافق صلح ۱۹۷۲، جنگ داخلی جنوب را برای یک دهه متوقف کرد، اما اجرای قانون شریعت در اوایل دهه ۱۹۸۰ و لغو توافق، دوباره آتش جنگ را شعله‌ور ساخت. در سال ۱۹۸۵، اعتراضات گسترده مردمی و بحران اقتصادی منجر به سرنگونی نمیری شد. تجربه او نشان داد که تکیه بر ایدئولوژی و نادیده گرفتن تنوع قومی و مذهبی، سودان را به سمت بی‌ثباتی سوق می‌دهد.
انقلاب اسلام‌گرایان و دوران عمرالبشیر (۱۹۸۹-۲۰۱۹)
در سال ۱۹۸۹، ارتش با حمایت اسلام‌گرایان به رهبری حسن الترابی، قدرت را در دست گرفت و عمرالبشیر برای سه دهه حکومت کرد. رژیم بشیر با شعار اجرای شریعت و «اصلاح امت» آغاز شد، اما به تدریج به سرکوب سیاسی، فساد و جنگ‌های بی‌پایان کشیده شد. در دوران بشیر، سه بحران عمده شکل گرفت:
- جنگ جنوب سودان که در سال ۲۰۰۵ پایان یافت و به استقلال جنوب در ۲۰۱۱ منجر شد.
- جنگ دارفور که در سال ۲۰۰۳ با شورش گروه‌های محلی علیه تبعیض و سرکوب آغاز شد و به شکل‌گیری شبه‌نظامیان جنجوید و سپس نیروهای واکنش سریع انجامید.
- فروپاشی اقتصادی و اعتراضات سیاسی که از سال ۲۰۱۳ شدت گرفت و در نهایت به سقوط رژیم بشیر در آوریل ۲۰۱۹ منجر شد.
بشیر با اتکا بر نیروهای امنیتی و قبایل عرب، کشور را اداره می‌کرد، اما جدایی جنوب و از دست رفتن درآمدهای نفتی، بحران اقتصادی را تشدید کرد. در نهایت، اعتراضات گسترده مردمی و اتحاد نیروهای مدنی، او را سرنگون کرد.
دوران گذار (۲۰۱۹-۲۰۲۱): امیدهای دموکراتیک و چالش‌های ساختاری
پس از سقوط البشیر، شورای نظامی به رهبری ژنرال عبدالفتاح البرهان قدرت را در دست گرفت، اما با فشار مردمی، توافقی با نیروهای مدنی موسوم به «نیروهای آزادی و تغییر» امضا شد. بر اساس این توافق، شورای حاکمیتی متشکل از نظامیان و غیرنظامیان و دولت عبدالله حمدوک تشکیل شد. هدف، برگزاری انتخابات آزاد، اصلاح ارتش و صلح با گروه‌های شورشی بود. در اکتبر ۲۰۲۰، توافق صلح جوبا با گروه‌های دارفور و مناطق دیگر امضا شد. با این حال، تقسیم قدرت میان نظامیان، غیرنظامیان و شورشیان، به جای ثبات، رقابت تازه‌ای را ایجاد کرد. فساد، اختلافات داخلی و فشار گروه‌های مسلح، دولت را فلج کرد.
کودتای ۲۰۲۱ و بازگشت نظامیان
در اکتبر ۲۰۲۱، البرهان و حمیدتی، فرمانده نیروهای واکنش سریع، علیه دولت حمدوک کودتا کردند. حمدوک بازداشت و سپس آزاد شد، اما حکومت جدید نتوانست اعتماد عمومی را جلب کند. تلاش‌های نهادهای بین‌المللی برای میانجی‌گری بی‌نتیجه ماند. در دسامبر ۲۰۲۲، توافق تازه‌ای موسوم به «چارچوب سیاسی» امضا شد که قرار بود مسیر بازگشت به دموکراسی را هموار کند، اما اختلاف بر سر ادغام نیروهای واکنش سریع در ارتش، به درگیری مستقیم دو طرف انجامید.
جنگ داخلی (۲۰۲۳ - ادامه دارد)
در آوریل ۲۰۲۳، درگیری میان ارتش (SAF) و نیروهای واکنش سریع (RSF) در خارطوم آغاز شد و به سراسر کشور گسترش یافت. ارتش با نیروی نسبی خود در شمال و شرق دست بالا را دارد، در حالی که نیروهای واکنش سریع با نیروهای چابک خود در خارطوم، دارفور و کردفان نفوذ گسترده‌ای دارند. این درگیری منجر به تقسیم کشور به دو بخش شده است: دولت رسمی مستقر در بندر پورت سودان زیر نظر ارتش، و اداره‌های محلی در مناطق غربی تحت نفوذ نیروهای حمیدتی.
در این میان، گروه‌های سیاسی و مدنی با مواضع متفاوتی روبرو هستند:
- نیروهای آزادی و تغییر، پس از سکوت اولیه، خواهان بازگشت به روند سیاسی شده‌اند.
- احزاب اسلامی و گروه‌های سنتی از ارتش حمایت کرده‌اند.
- شورشیان دارفور موضعی میانه اتخاذ کرده‌اند، اما جنایات نیروهای واکنش سریع را محکوم کرده‌اند.
- جنبش‌های جوانان و کمیته‌های مقاومت، هر دو طرف را مسئول تخریب کشور می‌دانند.
آینده سیاسی سودان به سناریوهای مختلفی بستگی دارد؛ از جمله پیروزی ارتش و بازگشت نسبی ثبات در خارطوم که ممکن است نظم را برقرار کند اما حکومت مردمی را به تعویق اندازد، و یا تجزیه کشور به مناطق نفوذ که خطرناک‌ترین سناریو محسوب می‌شود.
