درِ پشتی بریکس برای این کشور باز شد

در دنیایی که ژئوپلیتیک جهان به‌سوی نظمی چندقطبی در حال حرکت است، منطق دوقطبی «یا با ما یا علیه ما» دیگر کاربردی ندارد. از منظر کشورهای کوچک و متوسط، مساله اصلی دیگر انتخاب میان بلوک‌های قدرت نیست، بلکه چگونگی بهره‌برداری از همکاری با بازیگران مختلف بدون گرفتار شدن در مدار یکی از آن‌هاست. ازبکستان، کشوری محصور در خشکی در قلب اوراسیا، نمونه‌ای از این رویکرد جدید و منسجم در عرصه سیاست خارجی است و بی‌صدا به الگویی برای بی‌طرفی راهبردی در قرن بیست‌و‌یکم تبدیل می‌شود.

در هفدهمین اجلاس بریکس پلاس که در ژوئیه سال جاری در برزیل برگزار شد، ازبکستان به‌همراه کشورهایی چون قزاقستان، نیجریه و مالزی به‌عنوان «کشور شریک» در این گروه جای گرفت؛ گامی مهم در چارچوب راهبرد گسترده‌تر این کشور برای تعامل عمل‌گرایانه با جهان. این اقدام پس از عضویت رسمی ازبکستان در بانک توسعه جدید (NDB) بریکس پلاس در ژوئن ۲۰۲۵ اجرایی شد؛ عضویتی که نتایجی چون سرمایه‌گذاری ۵ میلیارد دلاری را برای پروژه‌هایی چون نوسازی سیستم‌های آبیاری، گسترش بخش معدن، همکاری‌های آموزشی عمومی‌خصوصی و توسعه زیرساخت‌ها را در پی داشت. شایان توجه است که ازبکستان تنها کشور آسیای مرکزی است که هم در بانک توسعه بریکس پلاس  و هم در حلقه شرکای رسمی این گروه عضویت دارد.

با این حال، مشارکت تاشکند در این نهاد ماهیتی ایدئولوژیک ندارد. وضعیت «شریک» به ازبکستان امکان حضور در نشست‌های سطح بالا و همکاری‌های فنی را می‌دهد، بدون آنکه درگیر تعهدات ژئوپلیتیکی عضویت کامل شود.از همین رو نمی‌توان گفت تاشکند چرخش داشته و از غرب فاصله گرفته است، بلکه انتخابش بخشی از راهبرد کلی سیاست خارجی ازبکستان است؛ مراد تنوع‌بخشی به منابع مالی توسعه، گسترش روابط دیپلماتیک، و افزایش قدرت چانه‌زنی اقتصادی در عین حفظ استقلال راهبردی.

بازی در دو میدان

برخلاف برخی پایتخت‌ها که صرفا به‌دنبال منافع کوتاه‌مدت هستند، رویکرد ازبکستان بلندپروازانه‌تر است: نوعی «طراحی نهادی» که ترکیبی است از همکاری با ایالات متحده از طریق پلتفرم C5+1 – چارچوب دیپلماتیک بین ایالات متحده آمریکا و پنج کشور آسیای مرکزی (قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) – مذاکرات الحاق به سازمان تجارت جهانی، توافق‌های سرمایه‌گذاری با اتحادیه اروپا، و در عین حال، تقویت روابط با چین، کشورهای حاشیه خلیج فارس، کره جنوبی و اکنون بریکس پلاس. از همین رو می توان گفت پیام روشن است: ازبکستان وابسته نمی‌شود، بلکه مشارکت می‌کند.

این توازن‌گرایی بی‌سابقه نیست. در دوران جنگ سرد نیز کشورهای غیرمتعهد تلاش داشتند در فضای قطبی شده آن زمان، حاشیه‌ای برای مانور داشته باشند. اما آنچه ازبکستان امروز را متمایز می‌کند، انسجام، زمان‌بندی و عمق تعاملات این بازیگر است. ازبکستان زمانی وارد میدان شده که نهادهای حکمرانی جهانی در بن‌بست هستند، رقابت میان قدرت‌های بزرگ شدت گرفته، و کشورهای جنوب جهانی خواهان سهم بیشتر در تصمیم‌سازی و سرمایه‌گذاری‌اند. در چنین فضایی، تاشکند خود را نه به‌عنوان یک کشور «نوسان‌گر»، بلکه به‌عنوان یک «پل» میان قدرت‌ها معرفی می‌کند؛ نقشی که کشورهایی مانند ترکیه یا اندونزی نیز آن را ایفا کرده و می‌کنند.

هزینه شرکت راهبردی ازبکستان

اما هزینه‌های این توازن در نظم چندقطبی نیز در حال افزایش است. گروه بریکس پلاس — به‌ویژه پس از عضویت کشورهایی چون ایران، مصر و اتیوپی، و افزایش گمانه‌زنی‌ها درباره روند «دلاری‌زدایی» — بیش‌ازپیش به‌عنوان تهدیدی برای سلطه جهانی آمریکا قلمداد می‌شود. تهدید دونالد ترامپ مبنی بر اعمال تعرفه ۱۰ درصدی بر کشورهایی که به گفته او «از سیاست‌های ضدآمریکایی بریکس  حمایت می‌کنند»، نمونه‌ای از همین نگاه صفر و یک است. حتی اگر مشارکت ازبکستان با بریکس پلاس صرفا با هدف توسعه‌طلبانه باشد، ظاهر این همکاری می‌تواند تبعات منفی به همراه داشته باشد، مگر آنکه با دقت مدیریت شود.از همین رو، هم برای تاشکند و هم برای واشنگتن، انگیزه‌هایی قوی جهت حفظ تعامل وجود دارد.

ازبکستان همچنان محور اصلی سیاست منطقه‌ای آمریکا در آسیای مرکزی است، علاوه بر این، این بازیگر یکی از نامزدهای عضویت در سازمان تجارت جهانی نیز محسوب می‌شود، و از منابعی مانند «شرکت مالی توسعه بین‌المللی آمریکا» (DFC) بهره‌مند است. در چنین شرایطی، ایالات متحده به‌جای تنبیه بازیگران عمل‌گرا، باید تعامل راهبردی خود را تقویت کرده و بپذیرد که در نظم چندقطبی، نیاز به شراکت‌های منعطف داریم، نه تفکر ائتلاف‌محور و سخت‌گیرانه.

رمز موفقیت

از منظر تاشکند کلید موفقیت در حفظ موقعیت بی‌طرفانه بدون ایجاد سوءتفاهم است. این امر مستلزم ارتباط‌گیری فعال و شفاف‌سازی است، از همین رو بیان صریح اینکه همکاری با بریکس پلاس و دیگر نهادهای نوظهور، بر مبنای منافع توسعه‌ای ملی است، نه سیاست‌های بلوکی لازم است. همچنین شفافیت در عملکرد، پایبندی به استانداردهای جهانی، حاکمیت قانون، و حفاظت از سرمایه‌گذاران، در کنار تداوم اصلاحات داخلی، می‌تواند از آسیب‌های اعتباری جلوگیری کرده و استقلال راهبردی اش را تضمین و از سوءبرداشت‌های ژئوپلیتیکی پرهیز و فضای مانور خود را حفظ کند.

در دنیایی که دیگر بر پایه اتحادهای سخت و ثابت تعریف نمی‌شود، بلکه بر اساس وابستگی‌های پویای متقابل شکل می‌گیرد، ازبکستان ممکن است به الگویی تبدیل شود برای دیگر کشورهای کوچک و متوسط که می‌خواهند با چابکی، هدف‌مندی و استقلال عمل کنند. از آسیای جنوب شرقی گرفته تا قفقاز و شرق آفریقا، بسیاری از کشورها به‌دنبال راه‌هایی برای تنوع‌بخشی به روابط خود، افزایش تاب‌آوری و حفظ نقش موثرشان در سطح جهانی هستند؛ بدون آنکه به مهره‌ای در بازی قدرت‌ها تبدیل شوند. ازبکستان با طراحی دقیق تعاملات خود میان قطب‌های رقیب، نشان می‌دهد که این مسیر نه‌تنها ممکن، بلکه برای دستیابی به رفاه آینده، ضروری است.