شوک به بازار جهانی / ایران جا ماند؟

مراکش در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر پیشرفت چشم‌گیری را تجربه کرده که حاصل یک اکوسیستم پویای انرژی سبز است که در آن انرژی‌های تجدیدپذیر به بخش‌های اصلی اقتصاد تزریق شده‌اند. این کشور واقع در شمال آفریقا در حال ایجاد زنجیره‌های بین‌المللی صادرات انرژی سبز با محوریت تولید هیدروژن سبز (به‌ویژه در قالب آمونیاک سبز)، فسفات، سایر مواد معدنی و فلزات، کودهای شیمیایی، محصولات کشاورزی و غذایی، و خودروهای برقی (EVs) است؛ که تولید آن‌ها عمدتا با استفاده از انرژی تجدیدپذیر انجام می‌شود. به باور ناظران چنین اکوسیستمی می‌تواند فرصت‌های شغلی بیشتری برای زنان، جوانان و جمعیت روستایی فراهم کند.

موج تازه اشتغال‌زایی در مراکش

به نوشته موسسه مطالعات خاورمیانه، برای گسترش اشتغال در بخش‌های تولید صنعتی سبز، کشاورزی و صنایع غذایی سبز، کسب‌وکارهای مرتبط با راهکارهای پایدار و نیز صنایع خدماتی و فروش مرتبط، ایجاد و تقویت کسب‌وکارهای کوچک و متوسط (MSMEs) ضروری است.

این کسب‌وکارها در حال حاضر حدود ۹۵ درصد از فعالیت‌های بخش خصوصی مراکش و ۵۰ درصد از اشتغال‌زایی کشور را شامل می‌شوند. موفقیت رویکرد مراکش برای رسیدن به جامعه‌ای توسعه‌یافته و پایدار، به نقش اکوسیستم انرژی سبز در تشویق کارآفرینی در میان زنان و جوانان منوط است.

در این میان، موج سوم توسعه اکوسیستم استارت‌آپی مراکش، که از ابتدای دهه جاری آغاز شده، بر پایه ایجاد کسب‌وکارهای خرد، کوچک و متوسط در حوزه‌های تولید صنعتی سبز و راهکارهای پایدار شکل گرفته است. این فاز جدید نیازمند پویایی پایدار از پایین به بالا است؛ به‌گونه‌ای که کسب و کارهای ایجاد شده فرصت‌های اشتغال و ارتقای مهارت ایجاد کنند و به نوبه خود محرک شکل‌گیری فرصت‌های شغلی بیشتر شوند.

برای تحقق این هدف، شرکت بزرگ تولید کودهای شیمیایی مراکش، گروه OCP (دفتر شریفی فسفات)، و شبکه‌ای از شرکت‌های تابعه و نهادهای وابسته، نقش محوری دارند. هسته این شبکه، دانشگاه محمد ششم پلی‌تکنیک (UM6P) است که با حمایت مالی OCP تاسیس شده و توسعه‌دهنده صنایع آینده‌نگر (InnovX) و برنامه «المثمر» است؛ طرح‌هایی که به کشاورزان در استفاده از فناوری‌های نوین، کشاورزی پایدار و آموزش در زمینه خدمات فروش و خرده‌فروشی کمک می‌کند.

زنجیره‌های صادرات انرژی تجدیدپذیر

توسعه فرصت‌های شغلی همچنین نیازمند هماهنگی قوی میان اکوسیستم انرژی سبز و نظام آموزش و مهارت‌آموزی کشور است. برای موفقیت در ایجاد موج سوم از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط از طریق شبکه OCP، مشارکت سایر شرکت‌های هلدینگ و استارت‌آپ‌های مستقل نیز مستلزم هماهنگی با اکوسیستم‌های آموزشی و رفع موانع پیش روی زنان و جوانان در مناطق شهری کم‌درآمد و مناطق روستایی است.

به نوشته این موسسه مطالعاتی تا سال ۲۰۲۷، ظرفیت تولید برق خورشیدی و بادی مراکش به حدود ۹.۷ گیگاوات خواهد رسید که حاصل پروژه‌هایی است که طی دهه گذشته آغاز شده‌اند. علاوه بر این پروژه‌ها، پروژه‌های مگاپروژه جدید مانند مجموعه ۵ گیگاواتی انرژی خورشیدی و مزرعه بادی ۵ گیگاواتی شرکت Total Eren که بخشی از پروژه ۱۰ میلیارد دلاری آمونیاک سبز است، مستقیما از نیازهای زنجیره‌های انرژی سبز بین‌المللی مراکش تغذیه می‌شوند.

زیرساخت‌های تولید و ذخیره انرژی تجدیدپذیر، بخشی کلیدی از تلاش مراکش برای توسعه تولید صنعتی و کشاورزی پایدار و با ارزش افزوده بالا است. مراکش مالک ۷۳ درصد ذخایر فسفات جهان است. فروش بین‌المللی OCP بیش از ۲۰ درصد درآمد صادراتی کشور را تشکیل می‌دهد. پایداری فعالیت‌های این نهاد از طریق گذار انرژی، یک اولویت ملی محسوب می‌شود و این شرکت را در موقعیت رهبری توسعه انرژی سبز و توانمندسازی مراکش به‌عنوان ارائه‌دهنده جهانی راهکارهای پایدار قرار داده است.

در این میان نقش OCP در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر با تلاش‌های مراکش در زمینه هیدروژن سبز تقویت شده است؛ زیرا آمونیاک سبز تولیدشده به‌عنوان خوراک اصلی در تولید کودهای شیمیایی استفاده می‌شود. قبل از جنگ اوکراین، OCP سالانه بین ۱.۵ تا ۲ میلیون تن آمونیاک خاکستری وارد می‌کرد، اما اکنون قصد دارد با احداث کارخانه تولید آمونیاک سبز، ضمن پاسخ به نیاز داخلی، مازاد تولید را تا سال ۲۰۳۲ صادر کند.

ستون فقرات زنجیره‌های صادراتی

آمونیاک و کودهای سبز، ستون فقرات زنجیره‌های صادراتی انرژی تجدیدپذیر مراکش هستند. با تکمیل چند پروژه بخش خصوصی خارجی، این کشور می‌تواند سالانه بین ۱ تا ۳ میلیون تن آمونیاک سبز صادر کند. با توجه به این‌که کود و هیدروژن از شش بخش اولیه مشمول مکانیسم تنظیم مرز کربنی اتحادیه اروپا (CBAM) هستند، توسعه ظرفیت آمونیاک سبز برای مراکش و مشتریان اروپایی آن اهمیت بالایی دارد.

در این میان، صنعت خودروسازی الکتریکی، دیگر ستون در حال رشد اکوسیستم انرژی سبز مراکش و در حال تشکیل زنجیره صادرات جدید از مراکش به اروپا است. با ظرفیت تولید سالانه بیش از یک میلیون خودرو، مراکش هدف‌گذاری کرده تا ۲۵۰ هزار خودروی برقی در سال تولید کند. با توجه به ممنوعیت خودروهای سوخت فسیلی در اروپا تا سال ۲۰۳۵، مراکش می‌تواند از ذخایر عظیم فسفات خود برای تولید باتری‌های LFP (فسفات آهن-لیتیوم) بهره‌برداری کند.

از سال ۲۰۲۳، پنج تولیدکننده چینی باتری خودروهای برقی در مراکش سرمایه‌گذاری کرده‌اند. در کنار این تحولات، تولید فولاد سبز توسط شرکت Sonasid و تاسیس کارخانه بازیافت آلومینیوم، موقعیت مراکش را در تولید فلزات سبز نیز تثبیت می‌کند.

کارآفرینی در تولید سبز و تکامل اکوسیستم استارت‌آپی مراکش

از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰، تمرکز اکوسیستم نوآوری مراکش بر استارت‌آپ‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات بود. در مرحله دوم، با راه‌اندازی صندوق «ماروک نومریک» و شراکت‌های مالی با صندوق ضمانت مرکزی، تمرکز به استارت‌آپ‌های فناوری عمیق و انرژی سبز گسترش یافت. در مرحله سوم که از ۲۰۲۲ آغاز شده، تمرکز به‌سمت تولید صنعتی سبز و راهکارهای پایدار تغییر یافته است.

نهاد InnovX، وابسته به دانشگاه UM6P و گروه OCP، با رویکردی ترکیبی از توسعه استارت‌آپ و مدیریت صنعتی، قصد دارد با استفاده از فناوری داخلی، صنایع سبز میلیارد دلاری ایجاد کرده و به ارائه‌دهنده جهانی راهکارهای پایدار تبدیل شود. همچنین هلدینگ Gi3 نیز در زمینه تولید تجهیزات انرژی تجدیدپذیر فعال است.

در این موج سوم، نهادهایی همچون CDG Invest با ایجاد صندوق کارآفرینی «نسل کارآفرین» برای صنعت و خدمات، نقش راهبری ایفا می‌کنند و می‌توانند الگوی تأمین مالی سایر استارت‌آپ‌ها در حوزه تولید سبز باشند.

انرژی سبز و گسترش اشتغال برای زنان، جوانان و جوامع روستایی

برای گسترش اشتغال، باید سه گروه جمعیتی هدف قرار گیرند:

۱. زنان تحصیل‌کرده

۲. زنان و جوانان شهری با تحصیلات و مهارت متوسط

۳. زنان و جوانان روستایی با تحصیلات پایین

گزارش مدل توسعه جدید مراکش (۲۰۲۱) هدف‌گذاری کرده تا تا سال ۲۰۳۵، مشارکت اقتصادی زنان دو برابر شود و سهم اشتغال غیررسمی از ۶۰ به ۲۰ درصد کاهش یابد. با اینکه تولید صنعتی سبز می‌تواند فرصت‌هایی برای زنان تحصیل‌کرده فراهم کند، سهم زنان در حوزه‌های تحقیقاتی همچنان کم است.

در این میان جوانان فاقد تحصیلات یا مهارت (NEETs) سهم قابل‌توجهی از بیکاران را تشکیل می‌دهند (۲۸ درصد در سال ۲۰۲۳). کسب مهارت‌های فنی و «نرم» (مانند تفکر انتقادی و تاب‌آوری) برای ورود این افراد به اکوسیستم ضروری است. زنان، بیشترین سهم را در جمعیت فاقد تخصص و مهارت را دارند (رقمی در حدود ۷۵ درصد) و در سال‌های اخیر حدود نیم‌میلیون فرصت شغلی خود را از دست داده‌اند.

نمونه‌ای موفق در این زمینه، مجتمع اجتماعی «ام کلثوم» در منطقه سیدی مومن کازابلانکا است که با آموزش حرفه‌ای برای بزرگسالان و خدمات مراقبت از کودکان، به توانمندسازی خانواده‌های فقیر کمک کرده است.

در حوزه کشاورزی که ۳۹ درصد اشتغال رسمی کشور را تشکیل می‌دهد، طرح نسل سبز هدف دارد ۴۰۰ هزارخانوار کشاورز را به طبقه متوسط ارتقا دهد. استفاده از انرژی تجدیدپذیر در نمک‌زدایی آب و تولید کود، ارزش اقتصادی تولیدات کشاورزی را افزایش می‌دهد. برنامه «المثمر» نقش کلیدی در ارائه خدمات پشتیبانی به کشاورزان، فروش محصولات، و توانمندسازی زنان روستایی ایفا می‌کند.

نظام آموزش و مهارت‌آموزی

برای تامین نیروی انسانی متخصص، دوره‌های آموزشی مستمر را در چهار قطب صنعتی OCP برگزار می‌کند. این مرکز با تاسیس «موسسه کشاورزی، انرژی سبز و آب» تمرکز خود را بر آموزش فنی در نصب و نگهداری راهکارهای پایدار قرار داده است.

خارج از اکوسیستم OCP، همکاری با برنامه‌های آموزشی موفق مانند INJAZ Al-Maghrib و Education for Employment-Maroc (EFE-Maroc) ضروری است تا استارت‌آپ‌های مستقل و هلدینگ‌هایی نظیر Gi3 نیز بتوانند نیروی انسانی موردنیاز خود را تربیت کنند.

به ادعای ناظران اگرچه رشد اکوسیستم انرژی سبز باعث ایجاد فرصت‌های شغلی کوچک و متوسط جدید در بخش‌های مرتبط شده، اما بسیاری از مشاغل سنتی نسبت به استفاده از انرژی تجدیدپذیر بدبین هستند. بررسی‌های انجام‌شده توسط مجمع پژوهش‌های اقتصادی قاهره نشان داد که تجربه‌های منفی از سیستم انتقال برق، مانند قبض‌های بالا، خرابی تجهیزات یا بی‌اعتمادی به تامین کننده، باعث تردید در پذیرش انرژی تجدیدپذیر می‌شود. این نگرانی‌ها در صنایعی که به خدمات خرده‌فروشی وابسته‌اند، باید مورد توجه و پاسخ‌دهی قرار گیرد.

در نهایت باید گفت هم‌افزایی میان انرژی تجدیدپذیر، توسعه پایدار و اشتغال، همان‌گونه که در مدل توسعه جدید مراکش و طرح نسل سبز پیش‌بینی شده بود، اکنون به واقعیت نزدیک می‌شود. با هماهنگی مناسب با نظام آموزشی، موج سوم توسعه استارت‌آپی در مراکش می‌تواند اشتغال زنان، جوانان و روستاییان را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دهد. به این ترتیب، انرژی تجدیدپذیر نقش کلیدی در تحقق آرمان مراکش برای ساخت جامعه‌ای شکوفا و پایدار ایفا خواهد کرد.