کشف پنهان: گاز پایدار، زمستان آرام؛ چگونه بومی‌سازی، ایران را از بحران انرژی نجات داد؟
ایران با اتکا به تولید گاز پارس جنوبی و بومی‌سازی تجهیزات، زمستان امسال امنیت انرژی را تضمین می‌کند.
ایران در آستانه ورود به فصل زمستان، با تمرکز بر تولید داخلی و بهره‌گیری از ظرفیت یک میلیارد متر مکعبی گاز، امید به گذراندن دوره‌ای آرام‌تر دارد. با این حال، شکاف میان روند رشد مصرف و کاهش طبیعی تولید همچنان چالش‌برانگیز باقی مانده است.
تولید گاز؛ موتور محرک ثبات
گاز طبیعی برای ایران نقشی فراتر از یک منبع انرژی ایفا می‌کند؛ این ماده به مثابه ستون فقرات ثبات اجتماعی و اقتصادی کشور قلمداد می‌شود. با فرا رسیدن هر زمستان، توجهات به سمت میدان پارس جنوبی، شبکه انتقال گاز، میزان ذخیره‌سازی و همچنین الگوی مصرف خانوارها جلب می‌شود. امسال نیز، علی‌رغم بهبودهای فنی در بخش تولید و افزایش سهم تجهیزات بومی در تعمیرات و توسعه، چالش اساسی "عدم توازن رشد مصرف با ظرفیت تولید" همچنان پابرجا است. با این وجود، مجموعه اقدامات صورت گرفته در یک سال اخیر، پیش‌بینی‌ها برای زمستان ۱۴۰۴ را نسبت به سال‌های گذشته امیدوارکننده‌تر ساخته است.
میدان پارس جنوبی؛ تکیه گاه اصلی تولید
در حال حاضر، ایران به طور متوسط روزانه یک میلیارد و پنجاه میلیون متر مکعب گاز تولید می‌کند که حدود ۷۰ درصد آن از میدان مشترک پارس جنوبی حاصل می‌شود. این میدان، که از دهه ۸۰ موتور محرک اقتصادی کشور بوده، اکنون در مرحله‌ای قرار دارد که "افت فشار طبیعی" تدریجاً ظرفیت برداشت را محدود می‌کند. کارشناسان بر ضرورت عملیات فشار افزایی، حفاری چاه‌های جدید و نوسازی گسترده تجهیزات سطح‌الارضی در مخازن گازی که دو دهه برداشت سنگین را پشت سر گذاشته‌اند، تأکید دارند. عدم انجام این اقدامات منجر به کاهش سالانه توان تولید خواهد شد.
بومی‌سازی تجهیزات؛ راهبردی برای کاهش وابستگی
نگرانی از کاهش تولید، پروژه‌های فشار افزایی مانند طراحی کمپرسورهای بزرگ، ارتقای سکوها و تزریق گاز را به اولویت نخست وزارت نفت تبدیل کرده است. نکته حائز اهمیت امسال، تولید بخش قابل توجهی از تجهیزات مورد نیاز این پروژه‌ها در داخل کشور است؛ از توربین‌های فرآیندی تا شیرهای فشار قوی و سامانه‌های کنترل. مقامات مسئول اعلام کرده‌اند که حدود ۸۵ درصد تجهیزات تعمیرات اساسی و بخشی از اقلام حساس فشار افزایی اکنون بومی‌سازی شده است. این اقدام، علاوه بر کاهش وابستگی خارجی، سرعت اجرای پروژه‌ها را نیز به دلیل چالش‌های تحریم در خرید خارجی، افزایش داده است.
تعمیرات منظم سکوهای پارس جنوبی
روند تعمیرات اساسی سکوهای پارس جنوبی نیز با نظم بیشتری نسبت به گذشته در حال انجام است. در سال‌های گذشته، نگرانی از تأخیر در رفع مشکلات فنی، کاهش توان تولید میدان در فصول سرد را به دنبال داشت. اما در دو سال اخیر، گروه‌های ایرانی با فعالیت بیشتر در عملیات تعویض سرچاه‌ها، نوسازی خطوط جمع‌آوری گاز ترش و تقویت تأسیسات دریایی، باعث شده‌اند کاهش طبیعی تولید پارس جنوبی کمتر از برآوردهای بدبینانه باشد.
مصرف بالای گاز؛ چالشی پایدار
در سوی دیگر معادله، مصرف گاز قرار دارد. ایران جزو کشورهای پرمصرف جهان در حوزه گاز محسوب می‌شود. بخش خانگی تنها در روزهای سرد زمستان حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ میلیون متر مکعب گاز مصرف می‌کند که این رقم با استانداردهای کشورهای توسعه‌یافته فاصله قابل توجهی دارد. این حجم بالای مصرف عمدتاً ناشی از قیمت پایین گاز خانگی، عایق‌بندی ناکارآمد ساختمان‌ها و دستگاه‌های گرمایشی کم‌بازده است. علی‌رغم تلاش‌ها برای ارتقای راندمان وسایل گازسوز و اجرای طرح بهینه‌سازی موتورخانه‌ها، اثرگذاری این اقدامات هنوز فراگیر نبوده و رفتار مصرفی جامعه تغییر چشمگیری نکرده است.
فشار بر نیروگاه‌ها و صنایع
مصرف بالای گاز در زمستان، عملاً فضایی برای تغذیه مستمر نیروگاه‌ها و صنایع باقی نمی‌گذارد. با وجود تلاش وزارت نفت برای جلوگیری از بحران با اختصاص سهمیه‌ها و استفاده از سوخت مایع در نیروگاه‌ها، این راهکار هزینه‌های جداگانه‌ای از جمله تأثیرات زیست‌محیطی و فشار مالی بر دولت را به همراه دارد. در نتیجه، صنایع بزرگ مانند فولاد، سیمان و پتروشیمی در بسیاری از روزهای بحرانی زمستان با محدودیت‌های قابل توجهی مواجه می‌شوند.
افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی؛ گامی در مدیریت فصلی
چند عامل موجب شده پیش‌بینی‌ها برای زمستان امسال نسبت به گذشته آرام‌تر باشد. نخست، افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی گاز در دو مخزن شوریجه و سراجه قم. ذخیره‌سازی گاز به عنوان ابزاری مهم در مدیریت فصلی، طی سال‌های اخیر جدی‌تر گرفته شده و امسال برای اولین بار، میزان برداشت روزانه از مخازن ذخیره‌سازی به سطحی رسیده که قادر به جبران ۲۵ تا ۳۰ میلیون متر مکعب از نیاز پیک مصرف زمستانی است. هرچند این رقم در مقایسه با استانداردهای اروپایی ناچیز است، اما برای ایران گامی رو به جلو محسوب می‌شود.
تقویت شبکه انتقال سراسری
عامل دوم، تقویت شبکه انتقال سراسری است. طی دهه گذشته، خطوط مهمی مانند نکا به دامغان و طرح‌های تقویتی در مرکز و جنوب کشور تکمیل شده‌اند. افزایش ظرفیت انتقال، امکان جابجایی بهتر گاز از مناطق گرمسیر به استان‌های سرد را بدون افت ناگهانی فشار شبکه فراهم کرده و مدیریت بحران در روزهای سرد را برای شرکت ملی گاز تسهیل نموده است.
هوشمندسازی شبکه؛ کاهش هدررفت و افزایش ایمنی
در کنار توسعه خطوط، برنامه هوشمندسازی بخشی از شبکه با نصب شیرخانه‌های دیجیتال، سیستم‌های پایش لحظه‌ای فشار و دبی، و سامانه‌های هشدار سریع آغاز شده است. این اقدام علاوه بر افزایش ایمنی، میزان هدررفت گاز را کاهش می‌دهد. بر اساس برآوردهای رسمی، ۸ تا ۱۰ درصد گاز تولیدی به دلیل نشت، فرسودگی لوله‌ها و تخلیه‌های اضطراری در مسیر توزیع از دست می‌رود. کاهش این رقم از طریق نوسازی شبکه می‌تواند معادل ده‌ها میلیون متر مکعب صرفه‌جویی روزانه ایجاد کند.
چالش اصلی؛ رشد مصرف فراتر از توسعه میادین
با وجود این اقدامات، چالش اصلی همچنان باقی است: مصرف داخلی با سرعتی بیشتر از توان توسعه میادین جدید رشد می‌کند. به عبارت دیگر، حتی با انجام تعمیرات اساسی و جایگزینی تجهیزات بومی به جای واردات، بدون توسعه میادین جدید گازی و اجرای کامل پروژه‌های فشار افزایی، کشور هر سال با شرایط سخت‌تری مواجه خواهد شد. میادینی مانند کیش، فرزاد، پارس شمالی و میدان‌های کوچک غرب کشور سال‌هاست در برنامه توسعه قرار دارند اما به دلیل پیچیدگی‌های فنی، کمبود سرمایه خارجی و تحریم‌ها، پیشرفت محدودی داشته‌اند.
ضرورت ظرفیت مازاد و اصلاح قیمت‌گذاری
کارشناسان انرژی بر لزوم ایجاد ظرفیت مازاد ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلیون متر مکعبی برای تأمین نیازهای اضافه در فصول سرد، به جای وضعیت فعلی، تأکید دارند. این ظرفیت مازاد نه تنها ریسک‌های زمستانی را کاهش می‌دهد، بلکه امکان صادرات پایدار و بلندمدت را نیز فراهم می‌کند. در غیاب چنین ظرفیتی، صادرات گاز ایران عمدتاً فصلی و محدود باقی می‌ماند.
در کنار مشکلات تولید، ساختار قیمت‌گذاری نیز یکی از عوامل اصلی بحران مصرف است. قیمت گاز خانگی در ایران جزو پایین‌ترین‌ها در جهان است و حتی افزایش‌های محدود تعرفه در سال‌های اخیر نیز نتوانسته رفتار مصرف را تغییر دهد. کارشناسان معتقدند اصلاح سازوکار قیمت‌گذاری بر اساس الگوهای مصرف واقعی و متناسب با دهک‌های درآمدی می‌تواند منجر به صرفه‌جویی میلیون‌ها متر مکعبی شود، اما این موضوع به دلیل حساسیت‌های اجتماعی و سیاسی، نیازمند اقناع افکار عمومی است.
چشم‌انداز امنیت انرژی؛ ترکیبی چندلایه
با وجود چالش‌ها، اقدامات اخیر وزارت نفت و شرکت ملی گاز در سال جاری، از جمله توسعه بومی تجهیزات، تقویت خطوط انتقال و افزایش ذخیره‌سازی، تأثیر محسوسی در کاهش ریسک‌های زمستانی داشته است. این اقدامات حداقل به کشور اجازه می‌دهد تا از بروز بحران‌های گسترده قطع گاز، مشابه برخی سال‌های گذشته، جلوگیری کند.
در نهایت، چشم‌انداز امنیت انرژی ایران در گرو یک ترکیب چندلایه است: توسعه میادین جدید، اجرای کامل پروژه‌های فشار افزایی در پارس جنوبی، نوسازی شبکه انتقال و توزیع، هوشمندسازی زیرساخت‌ها و اصلاح تدریجی الگوی مصرف. این ترکیب است که "گاز پایدار" را از یک شعار به واقعیت تبدیل می‌کند. زمستان امسال شاید آرام‌تر سپری شود، اما برای پنج سال آینده، ایران نیازمند تصمیم‌های بزرگ‌تر و اجرای سریع‌تر پروژه‌های بنیادی است.
