حقیقت پنهان: داده‌های مکانی، نقشه راه مخفی توسعه یا ابزار تبعیض؟
استفاده از داده‌های مکانی و هوش مصنوعی در حکمرانی، توسعه فضایی و مدیریت شهری هوشمند.
نشست علمی تخصصی مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری با عنوان «داده‌های مکان‌مبنا؛ بستری برای برنامه‌ریزی و رصد توسعه فضایی سرزمین» برگزار شد.
اهمیت داده‌های مکانی در حکمرانی
محمدرضا ملک، استاد تمام دانشکده نقشه‌برداری دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی، در ابتدای این نشست بر اهمیت داده‌های مکانی در جنبه‌های مختلف مانند تعیین وضعیت موجود، ارزیابی و سنجش تغییرات، پیش‌بینی و تهیه سناریو تأکید کرد. وی اظهار داشت: «حکمرانی به معنی تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی و اجرای مشارکت‌هایی که عادلانه، دقیق و اجرایی می‌شناسیم، از طریق همین داده‌های مکانی فراهم خواهد شد؛ در نتیجه داده‌های مکانی نقش بسیار مهمی در حوزه حکمرانی و سیاست‌گذاری دارد.»
حکمرانی داده‌مبنا و نقش داده‌های مکانی
بهمن جمالی، مهندس سیستم‌های اطلاعات مکانی و رئیس گروه نقشه و اطلاعات مکانی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان زنجان، مفهوم «حکمرانی داده‌مبنا» را در راستای دولت هوشمند کلیدی دانست. وی بیان کرد: «هدف این مفهوم، برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری بر پایه داده و اطلاعات است. در واقع، مجموعه دولت و دستگاه‌های اجرایی با یک تغییر پارادایم مواجه هستند که داده‌ها و اطلاعات را از پروژه‌های مختلف به محور تصمیم‌گیری و داده‌های راهبردی تبدیل می‌کنند.»
جمالی همچنین خاطرنشان کرد که بخش عمده داده‌ها، مکانی هستند یا به نحوی با یک موقعیت مکانی در ارتباطند. وی افزود: «بدون فهم مکانی از داده‌ها، هیچ تصمیم توسعه‌ای نمی‌تواند پایدار باشد.» او به نمونه عدم توجه به داده‌های مکانی در احداث کارخانه‌های شیمیایی اشاره کرد که منجر به آلودگی محیط زیست شده است.
سامانه‌های پشتیبان تصمیم‌گیری مکانی (SDSS)
وی با تأکید بر اینکه هر تصمیم توسعه‌ای در فضا و مکان مناسب خود معنای پایدار پیدا می‌کند، به استفاده از سامانه‌هایی مانند سامانه تصمیم‌یار مکانی (SDSS) برای تحلیل داده‌های مکانی در سازمان‌ها اشاره کرد. این سامانه‌ها از سه بخش اصلی ورودی (داده‌های مکانی از منابع مختلف)، پردازش (مدل‌سازی و تحلیل داده‌ها) و خروجی (نقشه‌ها، داشبوردها و گزارش‌های اطلاعاتی) تشکیل شده‌اند.
توسعه متوازن و شاخص‌ها
جمالی توسعه متوازن را به معنای پیشرفت هماهنگ شهرستان‌ها در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیربنایی تعریف کرد تا شکاف توسعه‌ای کاهش یافته و عدالت در توزیع منابع برقرار شود. وی با اشاره به سیاست‌های کلی آمایش سرزمین، بر لزوم ایجاد امکانات عادلانه و رفع تبعیض در مناطق کشور و دستیابی به تعادل‌های منطقه‌ای تأکید کرد.
تحول در مدیریت کلان با داده‌های مکانی و هوش مصنوعی
امید شعبانی، مهندس کامپیوتر، هوش مصنوعی و تحلیل‌گر سیستم‌های جغرافیایی و قائم‌مقام مدیرعامل شرکت سافا، استفاده از داده‌های مکانی و هوش مصنوعی را ابزاری قدرتمند برای برنامه‌ریزان، مدیران و سیاست‌گذاران در سطوح ملی و منطقه‌ای دانست. وی بیان کرد: «این رویکرد به‌ویژه در آمایش سرزمین، توسعه متوازن و مدیریت منابع طبیعی کارآمد است.»
شعبانی افزود: «مدیریت منابع و برنامه‌ریزی کلان نیازمند تصمیم‌گیری سریع، دقیق و مبتنی بر داده‌های مکانی جامع است. بدون استفاده از داده‌های فیزیوگرافی، هیدرولوژی، اقلیمی و اکولوژی، تصمیم‌سازی در مقیاس ملی و منطقه‌ای به حدس و گمان تبدیل می‌شود.»
وی توانایی‌های کلیدی برنامه‌ریزان با استفاده از داده‌های مکانی را شامل تشخیص دقیق وضع موجود، تحلیل عمیق روابط، پیش‌بینی هوشمندانه روندها، تصمیم‌گیری مکانی بهینه و پایش مستمر طرح‌ها برشمرد و تأکید کرد: «آینده هر سرزمین می‌تواند به داده‌های مکانی و استفاده صحیح از این داده‌ها وابسته باشد.»
هرم دانش داده‌مبنا
میلاد رفیعی، مهندس GIS و رئیس اداره تحلیل‌های مکان‌مبنا سازمان نقشه‌برداری کشور، هرم دانش در حوزه داده‌مبنا را تشریح کرد. وی بیان داشت: «در پایین‌ترین قسمت این هرم، داده‌ها قرار دارند که خودبه‌خود معنایی ندارند و با عملیات تجزیه و تحلیل، به اطلاعات معناداری تبدیل می‌شوند.»
رفیعی ادامه داد: «این اطلاعات معنادار، زمانی که با تخصص یا تجربه ترکیب می‌شوند، دانش را می‌سازند. در رأس هرم دانش، «خرد» قرار دارد که دانش را به همراه عمل، به یک نقشه راه تبدیل می‌کند؛ مانند برنامه‌های پنج‌ساله یا بیست‌ساله.
زیرساخت اطلاعات مکانی (SDI)
وی زیرساخت اطلاعات مکانی (SDI) را مجموعه‌ای از سیاست‌ها، استانداردها، شبکه‌ها، داده‌ها و نهادها تعریف کرد که به سازمان‌ها امکان اشتراک‌گذاری یکپارچه داده‌های مکانی را می‌دهد. از مهم‌ترین کارکردهای کلیدی SDI می‌توان به فراهم‌سازی داده‌های پایه برای تصمیم‌سازی شهری، اتصال و هم‌افزایی داده‌ها، پشتیبانی از توسعه پایدار و مدیریت شهری هوشمند، و کاهش موازی‌کاری در تولید داده اشاره کرد.
رفیعی ویژگی‌های SDI را کاربردی بودن، غیرمتمرکز بودن، امکان استفاده در نرم‌افزارهای تخصصی، ارائه اطلاعات از طریق وب‌سرویس، و قانون‌گرایی و استاندارد بودن برشمرد و افزود: «زیرساخت اطلاعات مکانی، زبان مشترک دستگاه‌های اجرایی برای تحقق توسعه پایدار است.»
