دلار در گردونه نظام‌های ارزی
وزیر امور اقتصاد و دارایی در تازه‌ترین اظهارات خود دوباره بر برنامه دولت برای کنترل بازار ارز تاکید و گفت: تاکید رئیس‌جمهور نیز بر کنترل این بازار و جلوگیری از افزایش تورم ناشی از آن است. اظهاراتی که هربار با افزایش نرخ ارز در صدر برنامه‌های دولت قرار می‌گیرد و همچنان ادامه دارد. بسیاری مشکل را در نظام ارزی ایران می‌دانند که نیازمند بازنگری و اصلاح است.
شروع به کار دلار در ایران به سال ۱۳۰۸ برمی‌گردد. در آن سال، ارزش هر ریال معادل ۰.۳۶۶۱۱۹۱ گرم طلا بود که پس از چهار تغییر در سال‌های ۱۳۱۰، ۱۳۲۰، ۱۳۳۶ و ۱۳۵۰ ارزش پول ملی به ۰.۰۱۰۸۰۵۵ گرم طلا کاهش پیدا کرد. با گذشت ۹۲ سال، نرخ هر گرم طلای خالص از حدود ۳ ریال در اسفند ۱۳۰۸ به حدود ۱۸ میلیون ریال در اسفند ۱۴۰۰ رسید که نشان‌دهنده کاهش ارزش ۶ میلیون برابری ریال در برابر طلا و حدود ۱۶ هزار برابری در برابر دلار در بازه زمانی یادشده است. بررسی نرخ دلار به‌عنوان ارز مرجع نشان می‌دهد در ۹ دهه گذشته، نرخ دلار در بازار غیررسمی از حدود ۲۰ ریال در سال ۱۳۰۹ به بیش از ۳۰۰ هزار ریال در سال ۱۴۰۰ رسیده و این روند افزایشی همچنان ادامه دارد. براساس گزارش‌های روز دلار در ۲ سال گذشته در کانال ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار ریال د ر نوسان بوده و در برهه‌ای رکورد ۶۰۰ هزار ریالی را هم شکست.
تحولات نظام ارزی ایران در یک قرن
از ابتدای شروع بکارگیری دلار در نظام اقتصادی ایران؛ یعنی سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۳۶ نظام ارزی دو یا چندنرخی بر اقتصاد ایران حاکم بود و نرخ رسمی ارز تحت نظام استاندارد طلا و برتون وودز تعیین می‌شد.
قرارداد «برتون وودز» از مهم‌ترین توافقاتی است که میان کشورهای بزرگ در سال ۱۹۴۴ میلادی امضا شد و به‌واسطه آن، دلار به‌عنوان ارز ذخیره جهانی به رسمیت شناخته شد. براساس این توافقنامه، یک سیستم جدید پولی جهانی ایجاد شد که در آن به جای استاندارد طلا، از دلار به‌عنوان استاندارد جهانی برابری پول ملی کشورها استفاده شود. بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول نیز با هدف نظارت بر این سیستم جدید پایه‌گذاری شدند و از آن پس جایگاه امریکا به‌عنوان قدرت غالب در عرصه اقتصاد جهان تثبیت شد.
از دهه ۱۳۱۰ سیاست کنترل نرخ ارز در اقتصاد ایران آغاز شد و صادرکنندگان ملزم به فروش ارز به نرخ رسمی به بانک‌های موردتایید دولت شدند. همچنین صادرکنندگان مجاز به فروش گواهی ارزی به واردکنندگان بودند نرخ ارز صادراتی را به نرخ‌های غیررسمی نزدیک کرد.
حکمرانی نظام ارزی تک‌نرخی
در بازه زمانی ۱۳۳۶ تا ۱۳۵۶ و حکمرانی نظام ارزی تک‌نرخی، فروپاشی برتون وودز، معادلات بازار ارز را برهم زد و از سال ۱۳۵۱ پدیده نرخ غیررسمی دلار شکل گرفت. از آن پس، اختلاف نرخ دلار در بازار آزاد و نرخ دولتی، پای ثابت اقتصاد ایران شد. این شکاف قیمتی در سال ۱۳۵۷ با کاهش صادرات نفتی همراه شد و نظام چندنرخی ارز را تثبیت کرد. در ساختار نظام چندنرخی ارز، تامین ارز کالاهای اساسی از محل صادرات نفتی و با همان نرخ پیش از انقلاب ادامه پیدا کرد و صادرکنندگان غیرنفتی هم مجاز به فروش ارز صادراتی در بازار غیررسمی به شدند. این روند تا سال ۱۳۷۰ ادامه داشت.
یکسان‌سازی نرخ ارز به نتیجه نرسید
در سال ۱۳۷۱ تلاش‌ها برای اجرای سیاست «یکسان‌سازی نرخ ارز» بالا گرفت و با وجود برنامه‌ریزی‌های فراوان به نتیجه نرسید. در نهایت در فروردین ۱۳۸۱ برای نخستین‌بار «نظام ارزی تک‌نرخی شناور مدیریت شده» بر اقتصاد ایران حکمفرما شد. بسترسازی برای اجرای مقدمات قانونی یکسان‌سازی نرخ ارز براساس بودجه ۱۳۸۱ به دولت تکلیف شد و با اجرای این سیاست در فروردین ۱۳۸۱ نرخ رسمی دلار از ۱۷۵۰ به ۷۹۰۰ ریال افزایش یافت.
نظام ارزی شناور مدیریت شده
از سال ۱۳۸۱ برای یک دهه «نظام ارزی شناور مدیریت شده» به‌عنوان نظام ارزی معرفی شد، هرچند براساس گزارش سالانه ترتیبات و محدودیت‌های ارزی صندوق بین‌المللی پول، نظام ارزی کشور عملا در طبقه «نظام ارزی ثابت» قرار می‌گرفت. با این‌همه از سال ۱۳۸۱ تا پیش از نخستین جهش ارزی در دهه ۱۳۹۰ این نظام شناور ادامه داشت و پس از آن تا امروز حاکمیت «نظام چندنرخی» بر بازار ارز ایران ادامه دارد.