افشای پشت پرده بانکها در مستند "چگونه بانک بزنیم؟"؛ چه کسی مقصر است؟
بانک مرکزی با نظارت دقیق بر خلق پول، سناریوهای نقدینگی را با آمار مستند بررسی میکند.
در نشست خبری مستند «چگونه بانک بزنیم؟» که با هدف رونمایی از این اثر برگزار شد، انتقادات محتوایی نسبت به سناریوی مستند مطرح گردید. این مستند به کارگردانی محمدحامد نوروزی، نویسندگی محمد نجفی و تهیه کنندگی جواد رئیسی، پس از طی مراحل نگارش فیلمنامه و تولید بیش از یک سال، با توجه به تحولات اخیر بانکی، تصمیم به انتشار گرفته است.
روند تولید و زمانبندی انتشار
عوامل مستند «چگونه بانک بزنیم؟» در نشست خبری توضیح دادند که ایده اولیه پروژه از چند سال پیش شکل گرفته و طی یک تا دو سال اخیر، پژوهشهای اقتصادی و فرایند تولید آن ادامه یافته است. با وقوع تحولات تازه در پروندههای بانکی، تصمیم به انتشار سریعتر این اثر گرفته شد.
انتقادات نسبت به سناریوی مستند
محمدحسین سیفاللهی مقدم، دبیر گروه اقتصادی خبرگزاری، در این نشست به نقد سناریوی مستند پرداخت. وی تأکید کرد که هر نهادی برای تشکیل، چه تعاونی و چه مؤسسه اعتباری، باید تحت نظارت بانک مرکزی باشد تا فعالیت آن قانونی تلقی شود. برداشت مبنی بر مجاز بودن یک تعاونی زیرمجموعه وزارت کار را نادرست خواند و اشاره کرد که بسیاری از مؤسسات مشابه، فاقد تأییدیه قانونی بانک مرکزی هستند.
نظارت بانک مرکزی و مؤسسات مالی غیررسمی
سیفاللهی مقدم ادامه داد که حتی برخی دستگاههای دولتی نیز دارای ساختارهایی شبیه صندوقهای خانگی هستند که فاقد پشتوانه حقوقی یا مجوز بانک مرکزی میباشند. وی افزود که بانک مرکزی بارها در اطلاعیههای رسمی اعلام کرده است که مدیران چنین فعالیتهایی بهعنوان متخلف شناخته میشوند.
ابهامات آماری در مستند
وی به بخشهایی از فیلم اشاره کرد که محاسبات و جمعبندیهای ارائه شده در آنها نیاز به بازبینی دارد. به عنوان مثال، صورتهای مالی بانک ملت و بانک شهر به گونهای نمایش داده شده که تفاوتهای آماری مشهودی میان واقعیت و روایت تصویری وجود دارد. در مورد بانک ملت، افزایش تسهیلات حدود سه تا چهار همت اعلام شده، در حالی که رقم واقعی متفاوت است. همچنین، ارقام سپردهها و تسهیلات بانک شهر بزرگتر از میزان واقعی ارائه شده و تفاوت قابل توجهی میان ارقام ذکر شده در فیلم (۳۸۰ همت) و واقعیت (۴۲ همت) وجود دارد.
تأثیر آمارهای نادرست بر ذهن مخاطب
سیفاللهی مقدم تأکید کرد که انتقاد اصلی به این بخش از فیلم، القای نادرست از حجم خلق پول در ذهن مخاطب است، به ویژه زمانی که روند محاسبه و توازن میان خلق و محو پول در روایت لحاظ نشده است.
ساختار بانک آینده در مستند
وی در مورد بانک آینده گفت که مستند به ساختاری متفاوت در این بانک اشاره کرده است؛ یعنی ابتدا مجموعهای اقتصادی مانند ایرانمال شکل گرفته و سپس بانک برای پوشش تضامین آن تأسیس شده، در حالی که در اکثر بانکها، روند معکوس است.
نقد رقم «شش همت خلق پول روزانه»
دبیر گروه اقتصادی خبرگزاری مهر به رقم «شش همت خلق پول روزانه» که در مستند ذکر شده، اشاره کرد و گفت که محاسبات جدید بانک مرکزی این رقم را نزدیک به هشت همت در روز نشان میدهد، اما هدف از طرح این عدد، بیان بزرگی حجم خلق پول بوده است.
نظارت علمی و هدف مستند
سیفاللهی مقدم درباره نظارت علمی از مستندسازان پرسید که آیا از مشاوران اقتصادی استفاده کردهاند. پاسخ این بود که از منابع رسمی بانک مرکزی استفاده شده، اما مشاور تخصصی ثابتی در تیم تولید حضور نداشته است. وی همچنین درباره هدف نهایی فیلم، که تمرکز بر تخلفات بانکی بوده یا تورم، پرسید که پاسخ صحیحی به مخاطب ارائه نشده است.
ضعف نظارتی و اصلاحات قانونی
وی تأکید کرد که ضعف نظارتی یکی از ریشههای اصلی بحرانهاست و در مورد بانک آینده، نبود نظارت مؤثر باعث انباشته شدن مشکلات شده است. با این حال، با تصویب قانون جدید بانک مرکزی، فرآیند نظارت و برخورد با بانکهای متخلف جدیتر شده است.
پاسخ نویسنده مستند به انتقادات
محمد نجفی، نویسنده مستند، در پاسخ به این انتقادات، هدف از ذکر اعداد را «نمایش مفهوم خلق پول» عنوان کرد، نه ارائه آمار دقیق. وی توضیح داد که قصد بر این بوده تا مخاطب با ابعاد پدیده خلق پول آشنا شود، هرچند موضوع «محوشدن پول» در فیلم مطرح نشده بود.
«مستند–داستانی» یا داکودرام
نجفی افزود که مستند به دلیل استفاده از زبان روایت و داستان برای انتقال مفاهیم علمی، نوعی «مستند–داستانی» یا داکودرام تلقی میشود. وی تأکید کرد که ارقام گرد شدهاند تا ریتم روایت حفظ شود و برخی عددها جنبه نمادین دارند.
هدف از نمایش خلق پول
وی با بیان اینکه در سالهای گذشته، گفتمان اقتصادی بیشتر بر کوچکسازی دولت و مهار خلق پول متمرکز بوده، اما نقش بانکهای خصوصی در خلق پول و آثار تورمی آن کمتر مورد توجه قرار گرفته، گفت که مستند تلاش میکند این جنبه مغفولمانده را برجسته سازد.
دقت علمی در برابر جذابیت روایی
نویسنده مستند اذعان داشت که در ساخت مستندهای اقتصادی، همیشه میان دقت علمی و جذابیت روایی چالشی وجود دارد. وی توضیح داد که عدد «شش همت» برگرفته از آمارهای سال ۱۴۰۲ بوده و در زمان تولید، رقم صحیح محسوب میشده است. مستندسازان معتقدند اختلاف این عدد با برآوردهای فعلی، نشانگر پویایی موضوع است و پیام اصلی فیلم را تغییر نمیدهد.
ارتباط عاطفی و فکری مخاطب
نجفی در پایان گفت که هدف گروه سازنده، روایت محتوای پیچیده بانکی به زبانی ساده و داستانی بوده تا مخاطب عمومی بتواند با مفهوم خلق پول ارتباط برقرار کند. وی افزود که هدف از مستند، نه افشای پروندههای خاص، بلکه بازکردن بحثی عمومی و نمایش الگوهای کلی رانتجویی و سوءاستفاده از منابع بانکی بوده است.
اقدامات اصلاحی و امید به آینده
وی اعلام کرد که در نسخههای بعدی فیلم، بخشهایی درباره اقدامات اصلاحی و نمونههای مثبت گنجانده خواهد شد تا پایان فیلم صرفاً ناامیدی ایجاد نکند، بلکه راه برونرفت را نیز نشان دهد. سازندگان بر این باورند که نظام بانکی نیازمند شفافیت، پاسخگویی و اصلاح تدریجی است و رسانهها نقش مهمی در این مطالبهگری دارند.
چالش تولید مستندهای اقتصادی
نجفی در جمعبندی مباحث، تولید مستندهای اقتصادی را کاری دشوار توصیف کرد که نیازمند برقراری تعادل میان دقت علمی و جذابیت بصری است. وی گفت که با وجود محدودیت بودجه، گروه سازنده کوشیده اثری تولید کند که ضمن بیان واقعیتهای اقتصادی، انگیزه گفتوگو درباره اصلاح نظام بانکی را در جامعه برانگیزد.
