لوازم خانگی: آیا ایران در آستانه خودکفایی است؟
تحریم‌ها به خودکفایی صنعت لوازم خانگی، تولید داخلی، اشتغال و صادرات منجر شده و با وجود چالش واردات، فناوری و مزیت رقابتی آن را ارتقا داده است.
صنعت لوازم خانگی ایران؛ از تهدید تحریم تا الگوی خودکفایی
بازسازی سریع صنعت در غیاب برندهای خارجی
در سال ۱۳۹۷، خروج ناگهانی شرکت‌های خارجی از بازار ایران، برخلاف پیش‌بینی‌ها مبنی بر رکود عمیق در صنعت لوازم خانگی، موجب بازسازی سریع تولیدکنندگان داخلی شد. این صنعت اکنون به نمادی از تبدیل تهدید به فرصت در اقتصاد کشور تبدیل شده است.
افزایش ظرفیت تولید و عمق ساخت داخل
تحولات هفت سال گذشته در صنعت لوازم خانگی، یکی از مهم‌ترین رخدادهای صنعتی کشور بوده است. فشار ناشی از خروج برندهای خارجی، انگیزه‌ای برای بازسازی ساختار تولید و داخلی‌سازی قطعات ایجاد کرد. پیش از سال ۱۳۹۷، بیش از ۸۵ درصد قطعات وارداتی بود، اما امروز در بسیاری از خطوط تولید، سهم داخلی‌سازی به بیش از ۹۰ درصد رسیده و در بخش‌هایی مانند اجاق گاز و کولر آبی، تولید کاملاً داخلی شده است. ظرفیت تولید کشور نیز از حدود ۷ میلیون دستگاه به نزدیک ۲۰ میلیون دستگاه در سال افزایش یافته است.
خودکفایی و جلوگیری از خروج ارز
برآورد فعالان صنفی نشان می‌دهد خودکفایی در تولید لوازم خانگی سالانه از خروج دست‌کم ۲.۵ میلیارد دلار ارز جلوگیری می‌کند. این دستاورد، نتیجه موفقیت سیاست‌های مدیریت واردات و حمایت از تولیدکننده داخلی بوده است.
نقش اشتغال‌زایی و ارتقای کیفیت
صنعت لوازم خانگی با اشتغال مستقیم حدود ۳۰۰ هزار نفر و ایجاد صدها هزار شغل غیرمستقیم، جایگاه مهمی در اقتصاد کشور دارد. تولیدکنندگان داخلی با نوسازی خطوط تولید و کنترل کیفی، سرمایه‌گذاری در سامانه‌های آزمایش خودکار و ارتقای خدمات پس از فروش، تلاش در جلب اعتماد مصرف‌کننده را در دستور کار قرار داده‌اند. شبکه‌های تعمیرگاه‌های مجاز، تأمین قطعات یدکی و پاسخ‌گویی شبانه‌روزی از شاخص‌های رشد کیفی در این صنعت محسوب می‌شود.
پیوند با شرکت‌های دانش‌بنیان و دستیابی به فناوری‌های نوین
تقویت پیوند میان صنعت و شرکت‌های دانش‌بنیان منجر به دستاوردهایی چون طراحی و ساخت کمپرسورهای کم‌مصرف، تولید بردهای الکترونیکی و نمایشگرهای هوشمند شده است. شرکت‌های داخلی اکنون توان طراحی مدارهای کنترلی و فناوری اینورتر را دارند؛ فناوری‌هایی که پیش از این در انحصار برندهای بین‌المللی بود.
گردش مالی، صادرات و مزیت رقابتی
صنعت لوازم خانگی ایران گردش مالی حدود ۶ میلیارد دلار و صادراتی بیش از ۴۰۰ میلیون دلار را به خود اختصاص داده است. کشورهای همسایه در صدر مقاصد صادراتی قرار دارند. قیمت تمام‌شده کالاهای ایرانی نیز نسبت به میانگین جهانی حدود ۲۰ درصد پایین‌تر است که بخشی از آن به دلیل هزینه نیروی کار و کاهش وابستگی ارزی است.
چالش‌های پیش رو: قاچاق و واردات
مهم‌ترین چالش‌ها شامل قاچاق سازمان‌یافته، که حدود یک‌چهارم بازار را در اختیار دارد، و باز شدن تدریجی درهای واردات است. ورود کالاهای بدون مجوز، انگیزه سرمایه‌گذاری در تولید داخلی را کاهش می‌دهد. همچنین، تبلیغات منفی علیه کیفیت محصولات ایرانی و تلاش برای بی‌اعتماد کردن بازار به تولیدکننده داخلی، از دیگر تهدیدها محسوب می‌شود.
ضرورت هماهنگی سیاست‌گذاری و حمایت از تولید داخلی
نبود هماهنگی میان نهادهای تصمیم‌گیر، تنظیم تعرفه‌ها، تخصیص ارز و نظارت بر واردات، نیازمند سیاست واحد و شفاف است. تجربه کشورهای صنعتی نشان می‌دهد حمایت از تولید داخلی، شرط اولیه رشد پایدار است. در مقابل، سیاست «درهای باز اقتصادی» در دهه‌های گذشته، در عمل به وابستگی صنعتی منجر گردیده است.
حرکت به سوی کیفیت و فناورانه شدن
برای مرحله بعد، صنعت لوازم خانگی باید از فاز کمّی به فاز کیفی و فناورانه حرکت کند. توسعه صادرات، ارتقای بهره‌وری و استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها در طراحی صنعتی، سه محور اصلی این تحول است. حمایت‌های دولتی باید به سمت تحقیق و توسعه هدایت شود تا صنعت از مزیت قیمتی صرف، به مزیت فناورانه پایدار برسد.
اصلاح ساختارهای حمایتی و شفاف‌سازی واردات
اصلاح ساختارهای حمایتی بر پایه شاخص‌های مشخص مانند سهم صادرات، سطح بهره‌وری و میزان بومی‌سازی، و همچنین شفاف‌سازی در سیاست‌های وارداتی، از نکات ضروری است. واردات کالاهایی که در داخل تولید می‌شود، توجیه اقتصادی ندارد و بلکه ظرفیت اشتغال موجود را تهدید می‌کند.
آینده درخشان با ثبات تصمیم‌گیری
صنعت لوازم خانگی ایران اکنون در مرحله‌ای است که می‌تواند در معادلات منطقه‌ای نقش ایفا کند. استمرار این مسیر، نیازمند ثبات تصمیم‌گیری، نظارت بر بازار قاچاق و حمایت هدفمند از تولیدکنندگان است. تجربه سال‌های اخیر نشان داد که تولیدکننده ایرانی در شرایط رقابت واقعی، توان ایستادن دارد.
