پایان همکاری هسته‌ای روسیه با آمریکا: زلزله در نظم جهانی و بازگشت به دوران جنگ سرد!
توافق روسیه و آمریکا بر از سرگیری همکاری کنترل پلوتونیوم در راستای بازدارندگی هسته ای و تنش های ژئوپلیتیک.
تصمیم اخیر رئیس‌جمهور روسیه برای فسخ قرارداد دفع پلوتونیوم با آمریکا، نشانه‌ای از تحولات عمیق در روابط بین‌الملل و بازگشت جهان به منطق بازدارندگی متقابل است. این اقدام، که نمادی از فروپاشی اعتماد میان مسکو و واشنگتن تلقی می‌شود، در شرایطی صورت گرفته که تاریخ کنترل تسلیحات هسته‌ای با تنش‌هایی روبرو است و رقابت فناورانه و نظامی میان قدرت‌های بزرگ دوباره تشدید شده است.
بستر تاریخی توافق و دلایل فسخ
توافق دفع پلوتونیوم که ابتدا در سال 2000 میان روسیه و آمریکا امضا و در سال 2010 اصلاح شد، بر کاهش 34 تنی ذخایر پلوتونیوم دوران جنگ سرد و استفاده صلح‌آمیز از آن تعهد داشت. این توافق می‌توانست مواد لازم برای تولید حدود 17000 سلاح هسته‌ای را از چرخه خارج کند. با این حال، تجربیات گذشته نشان داده که اتکا به یکجانبه‌گرایی آمریکا و اجرای بی‌قیدوشرط تعهدات بین‌المللی همواره با مخاطره همراه بوده است.
خروج آمریکا از پیمان‌های بین‌المللی؛ بسترساز تصمیم روسیه
در دو دهه اخیر، آمریکا بارها از پیمان‌های راهبردی خارج شده یا اجرای تعهدات خود را متوقف کرده است. خروج از پیمان موشک‌های میان‌برد (INF) در سال 2019، پیمان منع موشک‌های دفاعی (ABM) در سال 2002، و محدودسازی توافق هسته‌ای با ایران (برجام) نمونه‌هایی از این رویکرد هستند. این اقدامات از دیدگاه مسکو، نشانه‌ای از یکجانبه‌گرایی و بدعهدی ساختاری غرب بوده و باعث شد روسیه با اتخاذ رویکردی واقع‌گرایانه به امنیت ملی خود، تصمیم بگیرد دیگر به اعتماد یک‌طرفه به آمریکا اتکا نکند. لازم به ذکر است که روسیه پیش از این در سال 2016 مشارکت خود در توافق پلوتونیوم را به حالت تعلیق درآورده بود، اما تصمیم اخیر، فسخ رسمی این توافق را رقم زده و پیامی استراتژیک به غرب ارسال می‌کند: دوران اعتماد یک‌طرفه به پایان رسیده و امنیت ملی باید از طریق قدرت بازدارنده تأمین شود.
بازگشت به منطق بازدارندگی متقابل
بازدارندگی متقابل (MAD) بر این اصل استوار است که هیچ قدرتی بدون پذیرش ریسک و هزینه‌های سنگین قادر به اقدام نظامی هسته‌ای علیه رقیب نیست، زیرا پاسخ متقابل تضمین شده است. روسیه با مشاهده سیاست‌های یک‌جانبه آمریکا، دریافته است که تکیه صرف بر توافقات بین‌المللی امنیت را تضمین نمی‌کند و لازم است با تقویت ظرفیت بازدارنده، توازن قدرت را حفظ نماید. در دوره کنونی، بازدارندگی صرفاً به ذخایر هسته‌ای محدود نمی‌شود، بلکه شامل فناوری‌های پیشرفته و سیستم‌های موشکی جدید است. روسیه با توسعه برنامه‌هایی نظیر آوانگارد، سارمات، پوزیدون و کینژال، پیام روشنی به رقبای غربی ارسال می‌کند؛ بازدارندگی تنها از مسیر قدرت واقعی و فناورانه تضمین می‌شود و گسترش ناتو و استقرار سامانه‌های دفاع موشکی در اروپا، آمریکا و مناطق آسیایی، تهدیدی مستقیم برای روسیه محسوب می‌شود. از این رو، فسخ توافق پلوتونیوم نماد بازگشت روسیه به منطق قدرت متقابل در برابر فناوری‌های نوین غرب است و نشان می‌دهد مسکو آمادگی دارد در حوزه‌های نوین تسلیحاتی، پاسخ متقابل دهد.
شکست رژیم کنترل تسلیحات و آغاز مسابقه فناورانه
فسخ توافق پلوتونیوم نشانه‌ای از تضعیف نظام کنترل تسلیحات جهانی است. پیمان‌هایی مانند INF، ABM و New START که زمانی ستون‌های اعتماد جهانی بودند، در دهه‌های اخیر کارکرد خود را از دست داده‌اند. آمریکا با بهره‌گیری از این خلأ، سعی در تحکیم برتری فناورانه و نظامی خود داشته و روسیه را در موقعیت واکنش قرار داده است. در شرایط کنونی، رقابت هسته‌ای صرفاً به بمب‌ها و موشک‌ها محدود نمی‌شود، بلکه شامل توسعه فناوری‌های نوین، هوش مصنوعی نظامی، سامانه‌های فضایی و انرژی هسته‌ای پیشرفته است. این مسابقه فناورانه، که در واقع ادامه رقابت بازدارندگی با گستره و پیچیدگی بیشتر است، نشان می‌دهد جهان در حال ورود به مرحله‌ای است که کنترل یک‌جانبه یا اعتماد متقابل ساده دیگر کارایی ندارد.
پیامدهای ژئوپلیتیکی و امنیتی
تصمیم روسیه برای فسخ توافق پلوتونیوم، روند چندقطبی‌شدن بازدارندگی هسته‌ای را تشدید کرده و قدرت‌های مستقلی چون چین، هند و حتی کره شمالی در حال شکل‌دهی معماری بازدارندگی خود هستند. این امر نشان‌دهنده فروپاشی نظم آمریکامحور پس از جنگ سرد و حرکت جهان به سمت «بازدارندگی چندقطبی» است. پیامدهای این تغییر برای مناطق حساس شامل موارد زیر است:
- اروپا: بازگشت سایه تهدید هسته‌ای و افزایش نیاز به پدافند و استراتژی بازدارندگی مستقل.
- آسیا: تقویت جایگاه چین و روسیه و تشدید رقابت فناورانه با آمریکا و متحدان منطقه‌ای.
- غرب آسیا: این تحولات درسی برای کشورهایی است که به وعده‌های غرب اعتماد کرده‌اند؛ امنیت ملی باید بر پایه توان بومی و بازدارندگی مستقل تأمین شود.
در مجموع، فسخ توافق پلوتونیوم، فراتر از یک تصمیم فنی در مدیریت مواد هسته‌ای، نمادی از تحولات ساختاری در نظم بین‌الملل و بازگشت جهان به منطق بازدارندگی متقابل است. اعتماد یک‌طرفه به آمریکا پایان یافته، مسابقه تسلیحاتی و فناوری‌های نوین هسته‌ای دوباره احیا شده و بازدارندگی چندقطبی جایگزین نظم آمریکامحور شده است. در دهه‌های آینده، جهان با دوران جدیدی از رقابت هسته‌ای و استراتژیک مواجه خواهد بود که در آن هیچ قدرتی بدون پاسخ متقابل و هزینه‌های سنگین قادر به اقدام نظامی نخواهد بود. بازگشت روسیه به منطق بازدارندگی، پیام روشنی برای غرب و دیگر قدرت‌ها دارد: امنیت و توازن قدرت تنها از مسیر قدرت واقعی و فناوری‌های پیشرفته تضمین می‌شود، نه از طریق وعده‌های یک‌جانبه یا توافقات سیاسی کوتاه‌مدت.
