اختصاصی سرانه؛
ایران به گرد پای ترکیه و امارات نرسید/ فاجعه «خام‌فروشی» در آمار ۱۴۰۴
براساس آمار تراز تجاری کشور در ۷ ماه نخست سال منفی ۲.۲ میلیارد دلار بوده که البته نسبت به مدت مشابه سال گذشته بهبود قابل توجهی داشته چرا که این تراز در ۷ ماهه نخست سال گذشته منفی۸ میلیارد دلار بود. نکته آنجاست که این کاهش در تراز تجاری منفی با کاهش واردات رقم خورده نه رشد صادرات و نشان دهنده عدم تامین ارز مناسب جهت واردات است.
براساس آمار کمرگ تراز تجاری کشور در ۷ ماه نخست سال منفی ۲.۲ میلیارد دلار بوده و در شش ماهه نخست سال صادرات کشور رشد منفی ۲ درصدی را تجربه کرده است. این درحالی است که هدفگذاری صادرات غیرنفتی ایران تا پایان سال ۷۵ میلیارد دلار تعیین شده است. کارشناسان با تکیه بر آمارهای یاد شده از سویی تحقق صادرات غیرنفتی به ۷۵ میلیارد دلار را منوط بر رشد قابل‌توجه صادرات در ماه‌های باقی مانده از سال می‌دانند و از سوی دیگر بر بالا بردن «ارزش افزوده صادرات در ایران» برای تحقق هدفگذاری یاد شده تاکید دارند.
این درحالی است که رئیس سازمان ملی بهره‌وری ایران، میانگین جهانی ارزش افزوده صادرات در ایران را «پایین» دانسته و در عین حال بسیاری از کارشناسان نیز با توجه به ضعف سیاست‌گذاری ارزی و صدور بخشنامه‌های محدودکننده، تحقق این هدفگذاری را دشوار می‌دانند.
آمار واردات و صادرات ۷ ماهه
بر اساس آمار گمرک در هفت ماه سال ۱۴۰۴ میزان صادرات غیر نفتی در حدود ۹۱.۹ میلیون تن و به ارزش ۳۲ میلیارد دلار بوده است و در مقایسه با مدت مشابه سال قبل افزایشی ۳.۲۰ درصدی در وزن و کاهش ۱.۸۸ درصدی در ارزش دلاری داشته است. همچنین میزان واردات کشور در این مدت با افزایشی ۱.۶۰ درصدی در وزن و کاهش ۱۶.۰۷ درصدی در ارزش دلاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته به ارقام ۲۲.۳ میلیون تن و ۳۴.۲ میلیارد دلار رسیده است.
الزامی به نام «ارزش افزوده صادرات»
«ارزش افزوده محصولات صادراتی در کشورمان پایین است از این رو سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در زنجیره ممکن است موجه نباشند ضمن اینکه سرمایه‌گذاری‌های نادرست، مازاد تولید، محدودیت‌های صادرات و وابستگی به بازارهای خارجی از جمله مشکلاتی است که باید مورد توجه قرار گیرد.»
این جملات بخشی از اظهارات محمدصالح اولیاء رئیس سازمان ملی بهره‌وری ایران است. وی با اشاره به چالش‌های زنجیره ارزش صادرات گفت: با وجود سهم بالای صادرات در تولیدات، ارزش صادرات ایران نسبت به میانگین جهانی پایین است و این موضوع خطرپذیری هایی مانند محدودیت‌های تحریم و نوسانات بازار را افزایش می‌دهد.
دلایل پایین بودن ارزش افزوده صادرات
صالح اولیا با اشاره به دلایل پایین بودن ارزش افزوده صادرات در ایران گفت: ارزش افزوده صادرات در ایران به دلایل مختلف نسبت به بسیاری از کشورهای صنعتی پایین است. بخش بزرگی از صادرات ایران شامل نفت خام، گاز طبیعی، پتروشیمی و برخی مواد معدنی است که فرآوری پیچیده‌ای ندارند و ارزش افزوده کمی نسبت به قیمت فروش ایجاد می‌کنند. همچنین صادرات کالاهای صنعتی، ماشین‌آلات پیشرفته، الکترونیک یا محصولات دانش‌بنیان محدود است، در حالی که محصولات با فناوری بالا معمولاً ارزش افزوده بیشتری ایجاد می‌کنند.
وی یکی دیگر از دلایل را ضعف در زنجیره‌های تولید و فرآوری داخلی دانست و گفت: بسیاری از کالاها به صورت نیمه‌تمام یا مواد اولیه صادر می‌شوند و فرآوری نهایی در داخل کشور انجام نمی‌شود. علاوه بر این، مشکلات اقتصادی و تحریم‌ها، محدودیت دسترسی به بازارهای جهانی و تکنولوژی‌های پیشرفته را ایجاد کرده و مانع توسعه صنایع با ارزش افزوده بالا می‌شود. هزینه‌های بالای تولید داخلی و محدودیت سرمایه‌گذاری نیز مانع ایجاد محصولات پیچیده می‌شود.
کم توجهی به تحقیق، نوآوری و فناوری
بسیاری از کارشناسان کمبود سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه (R&D) را نیز عامل مهمی در پایین بودن ارزش افزوده در صادرات ایران می‌دانند و معتقدند؛ نوآوری و فناوری نیازمند سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه است و سهم R&D در ایران نسبت به تولید ناخالص داخلی پایین است، بنابراین تولید کالاهای با فناوری بالا و ارزش افزوده زیاد محدود می‌شود. با توجه به موارد یاد شده به نظر می‌رسد؛ دلیل اصلی پایین بودن ارزش افزوده صادرات ایران، تمرکز بر مواد خام و فرآوری کم، ضعف در صنایع دانش‌بنیان و فناوری‌محور و محدودیت‌های اقتصادی و تحریمی است. بنابراین برای افزایش ارزش افزوده صادرات، کشورها و شرکت‌ها باید به سمت تولید کالاها و خدمات پیشرفته‌تر، فناوری‌محور و فرآوری‌شده حرکت کنند و زیرساخت‌های اقتصادی و صنعتی خود را تقویت کنند. مهم‌ترین راهکارها شامل تمرکز بر صنایع با فناوری بالا و دانش‌بنیان مانند الکترونیک، داروسازی، تجهیزات پزشکی، ماشین‌آلات پیشرفته، نرم‌افزار و فناوری‌های سبز است که با سرمایه‌گذاری در نوآوری و تولید محصولات پیچیده، ارزش افزوده بیشتری ایجاد می‌کنند. همچنین به جای صادرات مواد خام، باید محصولات نیمه‌تمام و نهایی تولید و صادر شوند، مانند تبدیل نفت خام به پتروشیمی‌ها یا فرآورده‌های نفتی با ارزش افزوده بالا.
ارزش افزوده صادرات به زبان ساده
ارزش افزوده صادرات به معنای افزایشی است که یک کشور یا شرکت بر ارزش کالاها یا خدمات خود ایجاد می‌کند قبل از اینکه آنها را صادر کند. به عبارت ساده‌تر، این مفهوم نشان می‌دهد که یک محصول چقدر بیشتر از ارزش مواد اولیه و هزینه‌های تولید، ارزش اقتصادی برای کشور یا شرکت ایجاد می‌کند.
کشورهایی که صادرات با ارزش افزوده بالاتری دارند معمولاً ویژگی‌های مشخصی دارند. این کشورها معمولاً صنایع پیشرفته و فناوری‌محور دارند؛ برای مثال آلمان، ژاپن، کره جنوبی و امریکا محصولات صنعتی، الکترونیکی، خودرو و ماشین‌آلات صادر می‌کنند که فرآوری و فناوری بالایی دارند و بنابراین ارزش افزوده بیشتری نسبت به مواد خام ایجاد می‌کنند. همچنین اقتصاد این کشورها مبتنی بر دانش و نوآوری است و محصولاتی مانند نرم‌افزار، داروهای پیشرفته، تجهیزات پزشکی و فناوری‌های سبز ارزش افزوده بسیار بالایی دارند، مانند سوئیس در صادرات دارو و تجهیزات پزشکی و ایالات متحده در فناوری اطلاعات.
از سوی دیگر، کشورهایی که بیشتر صادراتشان مواد خام یا اولیه است، ارزش افزوده کمتری ایجاد می‌کنند. به عنوان مثال، کشورهای صادرکننده نفت خام یا مواد معدنی نسبت به کشورهایی که محصولات نهایی یا فرآوری شده صادر می‌کنند، ارزش افزوده کمتری دارند.
سخن پایانی
با توجه به موارد یاد شده هدفگذاری ۷۵ میلیارد دلار برای ایران در سال ۱۴۰۴، در قیاس با کشورهای قدرتمند صادراتی مثل ترکیه و امارات، یک هدف منطقی اما چالش‌برانگیز است. این هدف رقابتی بوده و نیازمند استراتژی روشن، سرمایه‌گذاری در تولید صادراتی با ارزش افزوده و بهبود توان لجستیکی و تجاری است.
بنابراین ایران باید صادرات غیرنفتی خود را به سمت محصولاتی با ارزش افزوده بیشتر ببرد، بازارهای صادراتی خود را متنوع کند (نه فقط همسایگان بلکه بازارهای دورتر)، و زیرساخت لجستیکی و تجاری را بهبود دهد تا در مقایسه با رقبا حضور قوی‌تر داشته باشد.
