بازی بزرگ ژئوپلیتیکی ایران در قفقاز
کارشناس ارشد مسائل ژئوپلیتیک گفت: ایجاد منطقه آزاد مشترک با آذربایجان، فرصتی بی‌نظیر برای تبدیل ایران به هاب ترانزیتی قفقاز و تقویت منافع ژئواکونومیک است.
سعید ربیعی، کارشناس ارشد مسائل ژئوپلیتیک با اشاره به اینکه پس‌از تحولات ۵ سال اخیر در منطقه قفقاز و تغییر موازنه قدرت بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان، مؤلفه‌ها و متغیرهایی به وجود آمدند که در روند تحولات آینده منطقه تأثیرگذار خواهند بود، گفت: در نظر گرفتن این مسائل در تحلیل امنیت ملی ایران اهمیت بسزایی دارد، چراکه این مؤلفه‌ها می‌توانند در طولانی مدت، موجب خارج شدن سیستم ژئوپلیتیکی قفقاز از حالت تعادل و بروز اخلال در فرآیندهای فضای جغرافیایی و سیاسی شوند.
وی افزود: علایق ژئوپلیتیکی ترکیه در منطقه قفقاز، دریای خزر و آسیای مرکزی و نقش آفرینی این کشور به نفع آذربایجان، نفوذ سیاسی، امنیتی و اطلاعاتی رژیم صهیونیستی در قالب شرکت‌های اقتصادی و لجستیکی در آذربایجان و استفاده از نیروهای سلفی جهادی در جنگ قره باغ توسط ترکیه و آذربایجان، گمانه زنی‌ها پیرامون ایجاد کریدور زنگزور از جمله این رخدادها است.
ربیعی بیان کرد: نحوه مواجهه روسیه به عنوان قدرت اول منطقه قفقاز نسبت به بحران ژئوپلیتیکی این سیستم جغرافیایی و سکوت معنادار ایالات متحده آمریکا و برخی از دولت‌های دیگر در برابر بحران ژئوپلیتیکی قفقاز، واقعیت دیگری است که بر پیچیدگی وضعیت این منطقه افزوده است. بنابراین عقل استراتژیک حکم می‌کند که ایران برای تحقق اهداف سیاست خارجی و منافع ملی خود، راهبردهای اطمینان بخش را تدوین و در دستور کار قرار دهد که این نیز بدون برخورداری از اطلاعات راهبردی و درک عالمانه از واقعیات محیط جغرافیایی قفقاز و شناخت جریانات و سیاست‌های جهانی و منطقه‌ای امکان پذیر نیست
وی تصریح کرد: اکنون به بهانه سفر دکتر پزشکیان رئیس جمهور ایران به جمهوری آذربایجان، فرصت بازآرایی مناسبات و ترمیم روابط میان دو کشور به دست آمده است. در نمودار تحلیل و ارزیابی روابط میان دو کشور، طیف وسیعی از تهدیدها تا فرصت‌ها به چشم می‌خورد، اما یکی از هنرهای بازیگران سیاست در دنیای امروز، تبدیل تهدیدها به فرصت و تعریف منافع مشترک از پنجره دیپلماسی اقتصادی است.
کارشناس ارشد مسائل ژئوپلیتیک ادامه داد: یکی‌از مهمترین ظرفیت‌ها در این عرصه، ایجاد منطقه آزاد مشترک با جمهوری آذربایجان است که توسط دبیر شورایعالی مناطق آزاد تجاری - صنعتی و ویژه اقتصادی به دولت محترم شده است. ماهیت کارکردی مناطق آزاد در جهان بر اساس کار با کشورها شکل گرفته و امروزه اکثر کشورها به دنبال نسل ششم مناطق آزاد هستند که از آن به عنوان منطقه آزاد مشترک نام برده می‌شود.
وی یادآور شد: یکی‌از کشورهایی که بر اساس ملاحظات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و امنیتی، ظرفیت و اهمیت لازم برای ایجاد منطقه آزاد مشترک با جمهوری اسلامی ایران را دارد، جمهوری آذربایجان است. هم اکنون منطقه آزاد تجاری - صنعتی ارس در جلفا در مرز جمهوری خودمختار نخجوان واقع شده و اخیراً نیز منطقه آزاد اردبیل در بیله سوار هم مرز با جمهوری آذربایجان ایجاد شده است. اما ایجاد منطقه آزاد مشترک با آذربایجان چه ارزش افزوده‌ای برای دو کشور دارد؟
ربیعی بیان کرد: فارغ‌از نقش‌آفرینی جمهوری آذربایجان از مهرماه ۱۳۹۹ و آغاز جنگ قره باغ تاکنون، این کشور در پیوستگی با قلمرو ژئوکالچر ایران قرار دارد و مکمل‌های جغرافیایی و فضایی در مرزهای دو کشور به لحاظ ساختاری از تجانس برخوردار است و به لحاظ کارکردی نیز می‌تواند تأمین کننده نیازهای ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک دو کشور باشد.
وی افزود: بنابراین ایجاد منطقه آزاد مشترک میان دو کشور علاوه بر اینکه در جهت اهداف سیاست خارجی، منافع ملی و امنیت ملی است، در صورت آمایش صحیح و هوشمندانه در مکان‌یابی منطقه، می‌تواند مزیت‌های ترانزیتی از نخجوان (محدوده منطقه آزاد ارس) به محدوده اصلی کشور آذربایجان از مسیر مناطق آزاد ایران را تقویت و آن را به هاب ترانزیتی منطقه تبدیل کند.
این کارشناس ارشد مسائل ژئوپلیتیک ادامه داد: این موضوع می‌تواند برخی از راهبردهای مغرضانه کریدوری و ترانزیتی دشمنان ایران را نیز خنثی کند. تردیدی نیست که جلوگیری از راه اندازی کریدورهایی که ژئوپلیتیک منطقه را تغییر می‌دهد به مصلحت جمهوری اسلامی ایران است اما راهکار آن ایجاد مزیت‌های ترانزیتی برای دسترسی آذربایجان به نخجوان از طریق خاک جمهوری اسلامی ایران است. از قضا این موضوع به مصلحت آذربایجان و ارمنستان و ترکیه نیز خواهد بود که می‌تواند از طریق دیپلماسی آشکار و پنهان و ایده‌های جدید مانند منطقه آزاد مشترک پیگیری شود.
کارشناس ارشد مسائل ژئوپلیتیک خاطرنشان کرد: در غیر این صورت و با فرض ایجاد کریدور زنگزور، از آنجا که روسیه تأمین کننده امنیت و در حقیقت ضامن اجرای آن محسوب می‌شود، ممکن است در جریان رقابت‌های منطقه‌ای با ترکیه، آن را قطع کند، یا اینکه از آن به عنوانی اهرمی برای کنترل آذربایجان و ارمنستان استفاده کند، در حالی که ترانزیت از طریق مناطق آزاد ایران به عنوان طرح جایگزین امنیت ساز و منفعت آفرین، با توجه به زیرساخت‌های موجود و امنیت پایدار کشورمان، از یک سو از ضمانت اجرایی بیشتری برخوردار بوده و از سوی دیگر، جمهوری اسلامی ایران می‌تواند با تکیه بر مزیت‌های ترانزیتی جلفا، آن را به هاب ترانزیتی قفقاز، اوراسیا و اروپا تبدیل کند.
وی ادامه داد: به خصوص آنکه در تفکر استراتژیک حاکم بر دبیرخانه مناطق آزاد ایران و شخص دبیر محترم آن، موضوع راه اندازی یک شاخه از کریدور چین، قزاقستان، ایران، ترکیه با امتداد راه آهن از مرند به چشمه ثریا به عنوان یک اولویت مطرح شده است. بنابراین با علم به اینکه متورم سازی تهدید آذربایجان منطبق بر منافع ملی نیست، موضوع منطقه آزاد مشترک بر اساس قاعده منافع مشترک و معادله برد-برد، می‌تواند در سفر رئیس جمهور محترم به آذربایجان مورد تفاهم و توافق قرار گرفته و بر این اساس گام‌ها و الزامات بعدی آن در دولت و مجلس و سایر ارکان نظام طی شود.
ربیعی در پایان تاکید کرد: ایجاد مناطق آزاد مشترک، اراده‌ای است که در دبیر شورایعالی مناطق آزاد نیز وجود دارد. امتداد بخشی به منافع اقتصادی در اجرای سیاست همسایگی، گسترش روابط اقتصادی دوجانبه و یا با اتحادیه‌ها و تشکل‌های منطقه‌ای، ایجاد سازوکارهای مشترک برای افزایش تجارت و سرمایه‌گذاری و از بین بردن معمای امنیت در روابط میان کشورها از جمله آثار و پیامدهای تحقق این اراده محسوب می‌شود که امید است در دولت چهاردهم با به ثمر رسیدن این طرح با کشورهایی مثل ترکیه، پاکستان، آذربایجان و ترکمنستان، شاهد نقش آفرینی ژئواکونومیک مناطق آزاد تجاری - صنعتی در سیستم‌های ژئوپلیتیکی پیرامون ایران از جمله قفقاز، شرق مدیترانه، فلات ایران و آسیای مرکزی باشیم.
