بزرگ‌ترین بحران تاریخ افغانستان رقم خورد
کابل، پایتخت شش میلیون نفری افغانستان، در حال تجربه یکی از جدی‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی و انسانی تاریخ معاصر است. منابع آب زیرزمینی این شهر با سرعتی دو برابر بیشتر از توان تجدید طبیعی در حال تخلیه‌اند و کارشناسان هشدار می‌دهند که اگر روند فعلی ادامه یابد، کابل تا سال ۲۰۳۰ ممکن است به نخستین پایتخت مدرن جهان تبدیل شود که به‌طور کامل ذخایر آب خود را از دست داده است.
کابل، شهری که روزگاری به رودخانه‌ها و کوه‌های برفی اطرافش می‌بالید، اکنون با خطر بی‌سابقه‌ای روبه‌رو است: خشک شدن کامل منابع آب تا سال ۲۰۳۰. جمعیت شش میلیونی این شهر، که طی ۲۵ سال گذشته حدود شش برابر شده، امروز در صف‌های طولانی و با فرغون و دبه‌های پلاستیکی به دنبال قطره‌ای آب می‌گردند. کارشناسان و سازمان‌های بین‌المللی هشدار می‌دهند که کابل در آستانه تبدیل شدن به نخستین پایتخت مدرن جهان است که ذخایر آب زیرزمینی‌اش به طور کامل ته کشیده است.
زندگی روزمره زیر سایه کم‌آبی
در یک غروب تابستانی، نزاع میان همسایه‌ها بر سر چند سطل آب مسجد، نمونه کوچکی از بحرانی است که هر روز در گوشه و کنار کابل تکرار می‌شود. «آب برای ما مثل طلاست»؛ این جمله امان کریمی، یک خیاط کابلی، تصویر روشنی از شرایط مردم است. خانواده پنج نفره او برای آشامیدن، شست‌وشو و پخت‌وپز به زور روزانه ۴۰ گالن آب جمع‌آوری می‌کنند؛ آبی که نه از لوله‌کشی بلکه از چاه‌ها یا تانکرهای سیار تهیه می‌شود.
طبق گزارش USAID، تنها ۲۰ درصد جمعیت کابل به شبکه لوله‌کشی شهری دسترسی دارند. حتی همین لوله‌کشی‌ها هم اغلب خشک یا فرسوده‌اند و خانواده‌ها مجبورند هر سه روز یک بار در بهترین حالت آب دریافت کنند. به همین دلیل، هزاران چاه غیرمجاز در حیاط خانه‌ها و زیرزمین‌ها حفر شده است. نتیجه این استخراج بی‌رویه، کاهش سریع سطح سفره‌های آب زیرزمینی و خشک شدن هزاران چاه قدیمی است. حتی آژانس ملی محیط زیست افغانستان ناچار است روزانه بیش از ۲۶۰۰ گالن آب را با تانکر برای مصرف اداری تأمین کند.
بحران انسانی در سایه تغییرات اقلیمی
افغانستان یکی از کشورهایی است که به‌شدت از تغییرات اقلیمی آسیب می‌بیند. هم‌اکنون یک‌سوم جمعیت ۴۲ میلیونی افغانستان به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند؛ رقمی که کابل را به کانون یک بحران ملی تبدیل کرده است.
دلایل بحران
بحران کنونی کابل چند علت اصلی دارد:
تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پی‌درپی: طبق گزارش سازمان ملل، سالانه بیش از ۷۰۰ هزار افغان به دلیل خشکسالی و تغییرات آب‌وهوایی مجبور به مهاجرت داخلی می‌شوند.
رشد سریع جمعیت: جمعیت کابل از کمتر از یک میلیون نفر در دهه ۱۹۹۰ به بیش از ۶ میلیون نفر در ۲۰۲۵ رسیده است، بدون آنکه زیرساخت‌های آبی متناسب توسعه یابند.
مدیریت ناکارآمد و توقف پروژه‌ها: صدها میلیون دلار سرمایه‌گذاری بین‌المللی برای سدسازی و شبکه‌های لوله‌کشی پس از بازگشت طالبان در سال ۲۰۲۱ یا متوقف شدند یا هرگز به بهره‌برداری نرسیدند.
کمبود بودجه دولت طالبان: وزارت آب و انرژی افغانستان می‌گوید تنها قادر است نیمی از هزینه پروژه‌های بزرگ را تأمین کند و بدون کمک خارجی، امکان اجرای طرح‌های حیاتی مانند انتقال آب از پنجشیر یا سدهای اطراف کابل وجود ندارد.
پیامدهای اجتماعی و اقتصادی
خشکسالی کابل فقط یک مساله زیست‌محیطی نیست؛ پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای دارد. قیمت آب روزبه‌روز در حال افزایش است و بسیاری از خانواده‌های کم‌درآمد توان خرید آب از شرکت‌های خصوصی را ندارند. توزیع آب سیار به یک بازار پررونق تبدیل شده است؛ تانکرهای ساخت چین و کامیون‌های قدیمی شوروی هر روز هزاران گالن آب را در سطح شهر جابه‌جا می‌کنند. خانواده‌ها مجبورند ساعت‌ها وقت صرف حمل آب کنند. اختلافات اجتماعی بر سر دسترسی به منابع محدود آب در حال افزایش است؛ از مشاجرات خانوادگی تا تنش‌های محلی.
پروژه‌های ناتمام و کمبود بودجه
در سال‌های گذشته کمک‌کنندگان بین‌المللی میلیاردها دلار برای ساخت سد و ایجاد شبکه‌های پایدار آب شهری اختصاص داده بودند. اما بسیاری از این پروژه‌ها پس از روی کار آمدن طالبان در سال ۲۰۲۱ یا متوقف شدند یا هرگز به بهره‌برداری نرسیدند. دولت کنونی افغانستان می‌گوید تنها می‌تواند نیمی از بودجه لازم را تأمین کند و کشورهای خارجی نیز منابع مالی را مسدود کرده‌اند.
چهار سد در سال‌های اخیر تکمیل شده است، از جمله یکی در فاصله ۲۰ مایلی کابل که می‌تواند آب هزاران خانوار را تأمین کند؛ با این حال به دلیل نبود خطوط انتقال، این آب هرگز به شهر نرسیده است. پروژه خط لوله دیگری از دره پنجشیر نیز هنوز تأیید نهایی نگرفته است.
کابل امروز مانند بیماری است که به دستگاه تزریق وریدی وصل شده؛ با صدها کامیون و سه‌چرخه که هر روز هزاران گالن آب را به خانه‌ها می‌رسانند. اما این روش موقت، نمی‌تواند پاسخگوی جمعیت در حال رشد و نیازهای روزافزون باشد. اگر اقدام فوری در زمینه مدیریت منابع آب، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و احیای پروژه‌های نیمه‌تمام صورت نگیرد، پایتخت افغانستان تا سال ۲۰۳۰ ممکن است به شهری بدون آب تبدیل شود. این بحران نه‌تنها تهدیدی زیست‌محیطی بلکه تهدیدی مستقیم برای ثبات اجتماعی و اقتصادی کشور است.
خطر پیش‌روی کابل
نیویورک تایمز در گزارشی هشدار داده است: کابل ممکن است نخستین پایتخت مدرن جهان باشد که منابع آب زیرزمینی آن به طور کامل تهی می‌شود. این هشدار در شرایطی مطرح می‌شود که ذخایر آبی کابل تقریباً دو برابر سریع‌تر از سرعت طبیعی تجدید منابع، در حال خالی شدن هستند.
نجیب‌الله سدید، کارشناس منابع آب، در این باره گفته است: «کابل دو دهه است با مشکلات آب دست‌وپنجه نرم می‌کند، اما هیچ‌گاه در اولویت قرار نگرفت. اکنون چاه‌ها یکی پس از دیگری خشک می‌شوند و ما با یک وضعیت اضطراری واقعی روبه‌رو هستیم.»
کابل امروز بیش از هر زمان دیگری تشنه است. اگر اقدام فوری صورت نگیرد، در کمتر از یک دهه، شش میلیون نفر از ساکنان این شهر در بحران کامل بی‌آبی گرفتار خواهند شد. سرمایه‌گذاری در سدها، ایجاد سیستم‌های مدرن لوله‌کشی و مدیریت پایدار منابع آب می‌تواند راه‌حلی برای جلوگیری از این فاجعه باشد. اما پرسش اصلی این است: چه کسی هزینه آن را خواهد پرداخت؟
