یغمای ثروت ملی: ایران همچنان خامفروش؛ هر تن کالا فقط ۳۷۰ دلار!
صادرات ایران: گذار از خامفروشی به صنایع پاییندستی، راه ارزش افزوده و توسعه اقتصادی.
بررسیهای رسمی نشان میدهد که متوسط ارزش هر تن کالای صادراتی ایران در سالهای اخیر حدود ۳۷۰ تا ۳۸۰ دلار بوده است. این رقم که از تمرکز بر خامفروشی و ضعف زیرساختها نشأت میگیرد، فرصتهای قابل توجهی را برای ارزآوری و توسعه اقتصادی کشور از بین برده است. کارشناسان و مسئولان معتقدند که با توسعه صنایع پاییندستی و کاهش فروش مواد خام، این رقم میتواند تا ۱۲۰۰ دلار به ازای هر تن افزایش یابد.
ضعف ارزش صادراتی و فرصتهای از دست رفته
آمارها و اظهارات مسئولان اقتصادی حاکی از آن است که بخش عمدهای از صادرات ایران همچنان مبتنی بر خامفروشی و عرضه کالاهای با حداقل فرآوری است. این وضعیت موجب شده است تا ارزش صادراتی کشور در مقایسه با پتانسیلهای موجود و میانگین جهانی پایین بماند و ایران از دستیابی به درآمدهای ارزی بالاتر محروم شود. در حالی که کشورهای دیگر با فرآوری مواد اولیه، چندین برابر ارزش اقتصادی ایجاد میکنند، ایران عمدتاً تأمینکننده این مواد برای صنایع کشورهای دیگر باقی مانده است.
تکرار خامفروشی در صنایع کلیدی
ترکیب صادرات ایران نشاندهنده غالب بودن مواد خام یا نیمهخام است. نفت خام، میعانات گازی، محصولات پایه پتروشیمی، سنگآهن و سایر مواد معدنی فرآورینشده از مهمترین اقلام صادراتی کشور به شمار میروند. عبدالساده نیسی، مدیرکل دفتر شرق آسیا، اقیانوسیه و شبهقاره هند سازمان توسعه تجارت، با اشاره به میانگین ارزش صادراتی ۳۰۰ دلار به ازای هر تن، این رقم را نشانه خامفروشی دانست. وی بر لزوم توسعه فرآوری، انتقال تکنولوژی و صادرات محصولات با سطح فناوری بالا تأکید کرد.
امیر روشنبخش قنبری، معاون ارتقای کسبوکارهای بینالمللی سازمان توسعه تجارت ایران، نیز به صادرات ۵۷ تا ۵۸ میلیارد دلاری سال گذشته اشاره کرد که حدود ۳۷ میلیارد دلار آن مربوط به حوزههای پتروشیمی، معدن، فلزات و مشتقات آنها بوده است. وی این روند را تکرار رویکرد خامفروشی دانست و افزود: «اگر خامفروشی کنار گذاشته شود، متوسط ارزش هر تن کالای صادراتی ایران میتواند از ۳۷۰-۳۸۰ دلار به ۱۲۰۰ دلار برسد؛ یعنی نزدیک به سه برابر.»
چالشهای پیش روی افزایش ارزش افزوده صادرات
کارشناسان اقتصادی عوامل متعددی را در ارزان بودن کالاهای صادراتی ایران مؤثر میدانند. تحریمهای اقتصادی و محدودیتهای بانکی، با کاهش قدرت چانهزنی صادرکنندگان، آنها را مجبور به عرضه کالاها با قیمتهای پایینتر کرده است. ضعف زیرساختهای لجستیکی و حملونقل از جمله کمبود ناوگان، زیرساخت ناکافی بنادر و شبکه ریلی، و پیچیدگیهای اداری، هزینههای مبادله را افزایش داده و رقابتپذیری را کاهش میدهد.
علاوه بر این، نبود سیاست صنعتی منسجم و تمرکز ناکافی بر تولید صادراتمحور نیز از دیگر عوامل است. صنایع ایرانی به جای توسعه زنجیره کامل تولید و صادرات محصول نهایی، عمدتاً بر تولید کالاهای پایه و خام متمرکز ماندهاند. این تمرکز محدود، اقتصاد کشور را در برابر نوسانات قیمتهای جهانی آسیبپذیر کرده و فرصت ایجاد اشتغال پایدار را کاهش میدهد.
راهکارهای توسعه صادرات با ارزش افزوده بالا
برای اصلاح این وضعیت و افزایش ارزش صادراتی، کارشناسان بر سرمایهگذاری در تولیدات صادراتمحور، توسعه صنایع پاییندستی و تکمیل زنجیره تولید، و انتقال تکنولوژی به داخل کشور تأکید میکنند. تولید محصولات با کیفیت بالا و تمرکز بر بازارهای بینالمللی میتواند به افزایش سطح زندگی جامعه و توسعه اشتغال پایدار منجر شود.
بازار کشورهای همسایه و منطقهای با حجم بالای واردات، فرصت بزرگی برای صادرات کالاهای با ارزش افزوده بالا فراهم کرده است. استفاده بهینه از این فرصت مستلزم تدوین سیاستهای حمایتی، ایجاد زیرساختهای مناسب، تسهیل فرآیندهای صادرات و تمرکز بر تولید محصولاتی با فرآیند صنعتی و بستهبندی مناسب است. ارتقای کیفیت و ارزش افزوده کالاهای صادراتی میتواند گامی مؤثر در جهت توسعه اقتصادی و کاهش وابستگی به منابع خام باشد.
