عمان: غول خفته خلیج فارس یا تهدیدی نوظهور؟ بررسی ظرفیت‌های مخفی!
ایران و عمان با بهره‌گیری از موقعیت استراتژیک تنگه هرمز، همکاری‌های اقتصادی را در بخش انرژی و حمل و نقل گسترش می‌دهند.
ظرفیت‌های فنی و اقتصادی عمان، زمینه‌ساز همکاری‌های گسترده با ایران
موقعیت جغرافیایی و ترکیب جمعیتی عمان
عمان، کشوری واقع در جنوب‌شرقی شبه‌جزیرهٔ عربستان، با مساحتی حدود 309 هزار کیلومتر مربع، از شمال با امارات متحدهٔ عربی و عربستان سعودی، و از جنوب‌غرب با یمن همسایه است. موقعیت استراتژیک این کشور در نزدیکی تنگهٔ هرمز، آن را به نقطه‌ای کلیدی در مسیرهای دریایی جهانی تبدیل کرده است. جمعیت این کشور در سال 2024 حدود 5.3 میلیون نفر برآورد می‌شود که بیش از 40 درصد آن را اتباع خارجی تشکیل می‌دهند. ترکیب جمعیتی این کشور شامل اعراب، بلوچ‌ها و اقلیت‌های دیگر است و از نظر مذهبی، اکثریت جمعیت پیرو مذهب اباضی هستند.
تاریخچهٔ عمان: از دوران باستان تا استقلال
شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که عمان از دیرباز محل سکونت انسان بوده است. در دوران باستان، این منطقه به عنوان منبع مهم مس برای تمدن‌های منطقه شناخته می‌شد. در دورهٔ اسلامی، عمان نقش فعالی در گسترش اسلام در شرق آفریقا ایفا کرد و نظام سیاسی ویژه‌ای بر پایهٔ امامت اباضی در آن شکل گرفت. در قرون وسطی، عمان به یک قدرت دریانوردی تبدیل شد و در سده‌های 16 تا 18 میلادی با قدرت‌های اروپایی رقابت کرد. نفوذ بریتانیا در اواخر سدهٔ نوزدهم، عمان را به کشوری نیمه‌مستقل تبدیل کرد.
فرآیند استقلال و تحولات سیاسی
استقلال عملی عمان در قرن بیستم، با کنار گذاشتن کنترل مستقیم بریتانیا، صورت گرفت. کودتای سال 1970 و برکناری سلطان سعید بن تیمور توسط پسرش، قابوس بن سعید، نقطهٔ عطفی در تاریخ این کشور بود. سلطان قابوس با اجرای برنامه‌های مدرنیزاسیون و خروج از حمایت بریتانیا، عمان را به کشوری مستقل و بازیگری مهم در منطقه تبدیل کرد. عضویت در شورای همکاری خلیج فارس در سال 1981، گامی دیگر در جهت استقلال منطقه‌ای بود.
رویدادهای مهم سیاسی و اقتصادی در 50 سال اخیر
پس از روی کار آمدن سلطان قابوس، عمان دورهٔ احیای ملی را آغاز کرد. سرکوب جنبش ظفار، پیوستن به شورای همکاری خلیج فارس، اصلاحات محدود سیاسی با ایجاد مجلس مشورتی، و میانجی‌گری در مذاکرات هسته‌ای ایران از جمله رویدادهای مهم این دوره بودند. در سال 2011، اعتراضات داخلی منجر به افزایش حقوق دولتی و اختیارات بیشتر برای مجلس شد. پس از درگذشت سلطان قابوس در سال 2020، سلطان هیثم بن طارق جانشین وی شد و سیاست «عمان 2040» را برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی اعلام کرد. همکاری‌های امنیتی با چین و عدم مشارکت در تحریم‌های یک‌جانبه علیه ایران از تحولات اخیر است.
گرایش سیاسی و اقتصادی بین‌المللی
عمان سیاست «بی‌طرفی فعال» را در پیش گرفته است. این کشور عضو سازمان ملل، GCC، جنبش عدم تعهد و سازمان همکاری‌های اسلامی است، اما در پیمان‌های نظامی عضویت ندارد. روابط تعادلی با ایران و عربستان، میانجی‌گری در بحران‌های منطقه‌ای و عدم مشارکت در تحریم‌های یک‌جانبه از ارکان اصلی دیپلماسی این کشور است. در حوزهٔ اقتصادی، عمان به دنبال شراکت‌های گسترده با اتحادیهٔ اروپا، چین، هند و ایران است و در تحریم‌های نفتی علیه ایران مشارکت نکرد.
نقاط قوت و ضعف زندگی و اقتصاد عمان
نقاط قوت شامل ثبات سیاسی و امنیتی، کیفیت زندگی قابل قبول، گردشگری طبیعی منحصربه‌فرد، فرهنگ میانجی‌گری و تحمل، و سلامت عمومی پیشرفته است. نقاط ضعف شامل وابستگی به نیروی کار خارجی، محدودیت‌های حقوقی، چالش‌های آب و هوایی، عدم تعادل منطقه‌ای و وابستگی به درآمد نفتی است.
شرایط اقتصادی، سرانهٔ درآمد و رفاه
سرانهٔ تولید ناخالص داخلی عمان در سال 2024 حدود 20 هزار دلار آمریکا است. با وجود نابرابری درآمدی، برنامه‌هایی مانند «طرح مالکیت بومی» (Omanization) برای جایگزینی نیروی کار خارجی با نیروی بومی در حال اجراست. بیمهٔ اجتماعی، معافیت مالیاتی و یارانه‌های انرژی، سطح رفاه را نسبت به کشورهای غیرنفتی منطقه بهبود بخشیده است.
میزان تولید ناخالص داخلی و جایگاه اقتصاد در دنیا
تولید ناخالص داخلی اسمی عمان در سال 2024 حدود 107 میلیارد دلار است. این کشور با وجود سهم کم از تجارت جهانی، به دلیل موقعیت جغرافیایی در تنگهٔ هرمز، تأثیر استراتژیک بسیار زیادی دارد.
نقاط قوت اقتصادی عمان
عمان از منابع طبیعی غنی، موقعیت جغرافیایی استراتژیک، پایداری اقلیمی نسبی در منطقهٔ ظفار، جغرافیای متنوع، نیروی انسانی بومی جوان، ثبات سیاسی و قانونی، و زیرساخت‌های حمل‌ونقل پیشرفته برخوردار است.
تحولات اقتصادی دو دههٔ اخیر
اقتصاد عمان در دو دههٔ گذشته شاهد سه مرحلهٔ کلیدی بوده است: دورهٔ رونق نفتی (2000–2010)، دورهٔ اقتصاد نفتی-انتقادی با اجرای برنامهٔ «چشمانداز عمان 2020» (2011–2020)، و دورهٔ پس از سلطان قابوس با اجرای برنامهٔ «عمان 2040» (2020–اکنون) با هدف کاهش وابستگی به نفت و افزایش سهم بخش خصوصی.
ظرفیت‌های همکاری با ایران
ظرفیت‌های همکاری گسترده‌ای بین ایران و عمان در حوزه‌های انرژی (خط لولهٔ گاز مشترک، پتروشیمی‌های فراساحلی، انرژی‌های پاک، تأمین سوخت)، گردشگری (مسیرهای دریایی مستقیم، تورهای ترکیبی، گردشگری درمانی)، معادن (مس، کرومیت، سنگ‌آهک)، فناوری (IT، سایبرسکیوریتی، هوش مصنوعی)، کشاورزی و مواد غذایی، صنعت، خدمات (پزشکی، مهندسی)، کریدورهای حمل‌ونقل (INSTC، خطوط کشتیرانی مستقیم)، اقتصاد دریا (آبزی‌پروری، انرژی دریایی) و حکمرانی و سیاستگذاری (استانداردهای سازمانی، ایمنی و مدیریت ریسک) وجود دارد.
جمع‌بندی
عمان با ترکیبی منحصربه‌فرد از ثبات سیاسی، موقعیت جغرافیایی استراتژیک و سیاست خارجی بی‌طرفانه، به عنوان یک شریک مطمئن و پایدار برای همکاری‌های بلندمدت با ایران محسوب می‌شود. این کشور، که نه درگیر منازعات منطقه‌ای است و نه تحت تحریم‌های مستقیم قرار دارد، فرصت‌های قابل توجهی را برای گسترش روابط با ایران فراهم می‌کند. همکاری‌های اولیه به‌صورت پایلوت می‌تواند زمینه‌ساز گسترش روابط در مقیاس وسیع‌تر باشد.
