اختصاصی سرانه؛
سامانه سیمین تعیین‌کننده سرنوشت یارانه شماست؟/ انقلاب در دهک‌بندی!
دولت با تغییر روش دهک‌بندی از درآمدمحور به هزینه‌محور، خط قرمز جدیدی برای دریافت یارانه تعیین کرده است؛ هر فرد در خانواده که ماهانه بیش از ۱۰ میلیون تومان هزینه کند، جزو دهک پردرآمد محسوب شده و یارانه‌اش قطع می‌شود، اما این سیستم با اعتراض‌های گسترده‌ای مواجه شده که نشان می‌دهد دقت اطلاعات سامانه‌ها زیر سوال رفته است.
یارانه نقدی که از سال ۱۳۸۸ با مبلغ ۴۰ تا ۵۰ هزار تومان (معادل ۴۶ دلار) آغاز شد، اکنون پس از ۱۷ سال به نقطه‌ای رسیده که نه تنها قدرت خرید خود را از دست داده، بلکه شیوه تخصیص آن نیز دستخوش تغییرات اساسی شده است. علی جعفری‌آذر، نایب رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس، در توضیحات اخیر خود اعلام کرد که از شهریورماه امسال روش دهک‌بندی به شکل ریشه‌ای تغییر کرده و دیگر درآمد یا دارایی‌هایی مانند مسکن و خودرو ملاک نیست، بلکه میزان هزینه ماهانه هر فرد در خانواده تعیین‌کننده است. بر این اساس، اگر هر فرد در یک خانواده بیش از ۱۰ میلیون تومان در ماه هزینه کند، آن خانواده جزو دهک‌های پردرآمد محسوب شده و یارانه‌اش قطع می‌شود. این تغییر در حالی اعمال شده که بسیاری از بازنشستگان، کارمندان نظامی و خانواده‌هایی که درآمد پایینی دارند، ناگهان خود را در لیست حذف‌شدگان یافته‌اند و اعتراض‌های گسترده‌ای را به همراه داشته است.
از درآمدمحور تا هزینه‌محور؛ چرخش ۱۸۰ درجه در دهک‌بندی
جعفری‌آذر توضیح داد که در روش قبلی، دهک‌بندی بر اساس درآمد و واریزی‌های حساب بانکی اعضای خانواده و همچنین دارایی‌هایی مانند خودرو و مسکن انجام می‌شد. اما این روش دارای ایراداتی اساسی بود که باعث می‌شد افرادی که وام دریافت کرده یا مبالغ بالایی به حساب‌شان واریز شده بود، به اشتباه در دهک‌های پردرآمد قرار بگیرند. به عنوان مثال، فردی که برای خرید خانه یا کسب‌وکار وام گرفته بود، با واریز یکباره مبلغ بالا به حساب بانکی‌اش، به عنوان فرد پردرآمد شناسایی شده و یارانه‌اش قطع می‌شد. همین مشکل باعث شد تا دولت از شهریورماه امسال روش دهک‌بندی را به شیوه هزینه‌محور تغییر دهد. در این روش جدید، میزان هزینه ماهانه هر فرد در خانواده ملاک قرار گرفته و اگر این رقم از ۱۰ میلیون تومان بیشتر شود، خانواده جزو دهک پردرآمد محسوب می‌شود. به این ترتیب، یک خانواده چهار نفره که ماهانه بیش از ۴۰ میلیون تومان هزینه کند، دیگر مشمول دریافت یارانه نخواهد بود. اما این تغییر نیز با چالش‌های جدیدی همراه شده که نشان می‌دهد سیستم دهک‌بندی هنوز به اطلاعات دقیق و جامعی دسترسی ندارد.
مسکن حذف شد، اما هزینه درمان و آموزش چطور؟
یکی از تغییرات مهم در روش جدید، حذف مسکن از معادلات دهک‌بندی است. به این معنا که دیگر فرقی نمی‌کند فرد صاحب خانه باشد یا مستاجر، و این موضوع در تعیین دهک او تاثیری ندارد. با این حال، جعفری‌آذر تاکید کرد که این روش جدید نیز دارای ایرادات اساسی است. او مثال زد که اگر یک خانواده هزینه‌های درمانی سنگینی داشته باشد و مثلاً ۵۰ میلیون تومان در ماه برای پزشک یا بیمارستان هزینه کند، این مبلغ به عنوان هزینه ماهانه محاسبه شده و خانواده جزو دهک پردرآمد طبقه‌بندی می‌شود، در حالی که این هزینه اجباری و مربوط به بیماری است و نباید باعث قطع یارانه شود. همچنین خانواده‌هایی که برای ثبت‌نام فرزندان خود در مدارس غیردولتی مجبور به پرداخت شهریه‌های بالا هستند، با همین مشکل مواجه می‌شوند. این موضوع نشان می‌دهد که سیستم فعلی قادر به تفکیک هزینه‌های اجباری از هزینه‌های اختیاری نیست و همه هزینه‌ها را در یک سبد قرار می‌دهد.
از ۴۶ دلار تا صفر؛ سقوط قدرت خرید یارانه در ۱۷ سال
یکی از مهم‌ترین نکاتی که جعفری‌آذر به آن اشاره کرد، افت شدید قدرت خرید یارانه در طول ۱۷ سال گذشته است. او توضیح داد که در سال ۱۳۸۸، زمانی که یارانه‌ها آغاز شد، مبلغ ۴۰ تا ۵۰ هزار تومان به هر نفر پرداخت می‌شد و در آن زمان دلار زیر هزار تومان بود، بنابراین مردم ماهانه معادل ۴۶ دلار یارانه دریافت می‌کردند. اما امروز با وجود اینکه دلار به بالای ۱۰۰ هزار تومان رسیده، مبلغ یارانه همچنان همان رقم اولیه باقی مانده و در بهترین حالت به حدود ۱۰۰ هزار تومان رسیده که معادل حدود یک دلار است. این افت شدید قدرت خرید باعث شده که حتی کسانی که یارانه دریافت می‌کنند نیز به کم بودن مبلغ آن اعتراض داشته باشند. این در حالی است که دولت به جای افزایش مبلغ یارانه، تصمیم گرفته منابع حاصل از قطع یارانه سه دهک بالا را به کالابرگ و تامین اقلام اساسی هفت دهک پایین اختصاص دهد، اما اجرای این برنامه نیز با مشکلاتی مواجه بوده است.
سامانه سیمین؛ دروازه دیجیتال یارانه با قفل شماره حساب
سید علیرضا موسوی، رئیس مرکز فناوری اطلاعات سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها، اعلام کرد که از این پس تمامی خدمات مربوط به یارانه از طریق سامانه سیمین (اصلاح الگوی خانوار) ارائه می‌شود و دیگر دفاتر پلیس+۱۰ نقشی در این فرآیند ندارند. اما نکته مهم اینجاست که اگر سرپرست خانوار شماره حساب بانکی خود را در این سامانه ثبت نکند، حتی اگر در دهک مشمول یارانه قرار بگیرد، یارانه‌ای به او پرداخت نخواهد شد. موسوی تاکید کرد که اولین المان پرداخت وجه، داشتن شماره حساب است و بدون آن هیچ پرداختی امکان‌پذیر نیست. این تغییر در حالی اعمال شده که بسیاری از افراد، به خصوص سالمندان و کسانی که با فناوری آشنا نیستند، از این سامانه و نحوه ثبت اطلاعات در آن بی‌اطلاع هستند و ممکن است به همین دلیل یارانه خود را از دست بدهند.
۲۸ میلیون نفر در دهک‌های یک تا سه
سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها اعلام کرد که یارانه نقدی مرحله ۱۷۷ مربوط به آبان‌ماه ۱۴۰۴ به مبلغ ۱۱۵ هزار و ۸۷ میلیارد ریال به حساب ۱۰ میلیون و ۵۸۷ هزار و ۸۲ نفر در دهک‌های اول تا سوم واریز شده است. بر اساس دهک‌بندی اعلام شده از سوی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، در مجموع ۲۸ میلیون و ۷۷۲ هزار و ۸۶ نفر در دهک‌های اول تا سوم قرار دارند که یارانه نقدی آنها بیست و پنجم هر ماه توسط ۲۸ بانک عامل واریز می‌شود. این آمار نشان می‌دهد که تقریباً یک سوم جمعیت کشور در دهک‌های اول تا سوم قرار دارند و بقیه یا در دهک‌های چهارم تا هفتم هستند که یارانه کالایی دریافت می‌کنند، یا در دهک‌های هشتم تا دهم که هیچ‌گونه یارانه‌ای دریافت نمی‌کنند. اما نکته مهم اینجاست که مبلغ واریزی با در نظر گرفتن کسر اقساط وام‌های سرپرستان محاسبه شده و بسیاری از افراد مبلغ کمتری از آنچه انتظار داشتند دریافت کرده‌اند.
بازنشستگان و نظامی‌ها چرا حذف شدند؟
جعفری‌آذر اعلام کرد که صدای اعتراض‌های مردمی به قطع یارانه به کمیسیون اجتماعی مجلس رسیده است. او گفت که نمایندگان مجلس زمانی که به حوزه‌های انتخابیه خود مراجعه می‌کنند، با افرادی مواجه می‌شوند که تنها یک حقوق بازنشستگی دارند اما یارانه‌شان قطع شده، یا کارمندان نظامی با حقوق پایین که دیگر یارانه دریافت نمی‌کنند، یا خانواده‌هایی که از تخصیص کالابرگ نیز محروم شده‌اند. او تاکید کرد که وزیر کار در جلسه کمیسیون اجتماعی حاضر شده و توضیحاتی در این زمینه ارائه کرده، اما نمایندگان پاسخ قانع‌کننده‌ای دریافت نکرده‌اند. جعفری‌آذر معتقد است که اطلاعات سامانه دولت برای دهک‌بندی دقیق نیست و در بررسی‌های موردی نیز ایراداتی وجود دارد که نشان می‌دهد سیستم فعلی نیازمند بازنگری اساسی است. اکنون سوالات زیادی در این زمینه مطرح است و به صورت موردی که نمایندگان مجلس دنبال می‌کنند، عملاً ایرادات مختلفی وجود دارد و اعتراض‌ها همچنان ادامه دارد.
سخن پایانی
یارانه نقدی که قرار بود پشتیبان اقشار کم‌درآمد باشد، در طول ۱۷ سال گذشته نه تنها قدرت خرید خود را از دست داده، بلکه با تغییرات پی‌درپی در شیوه دهک‌بندی، به ابزاری برای حذف میلیون‌ها خانوار از فهرست دریافت‌کنندگان تبدیل شده است. روش جدید هزینه‌محور اگرچه قصد داشت ایرادات روش قبلی را برطرف کند، اما با چالش‌های جدیدی مواجه شده که نشان می‌دهد سیستم اطلاعاتی دولت هنوز قادر به شناسایی دقیق دهک‌های درآمدی نیست. از سوی دیگر، افت شدید قدرت خرید یارانه از ۴۶ دلار به کمتر از یک دلار، نشان می‌دهد که این حمایت دیگر کارایی خود را از دست داده و نیازمند بازنگری اساسی است. در نهایت، با وجود اعتراض‌های گسترده و ایرادات موجود، به نظر می‌رسد دولت باید فرصت اصلاح اطلاعات را به خانوارها بدهد و سیستم دهک‌بندی را شفاف‌تر و عادلانه‌تر کند.
