فاجعه در ایلام: کشاورزی سنتی در حال نابودی است، مسئولان خوابند!
اصلاح الگوی کشت در ایلام برای کشاورزی پایدار و مقابله با کمبود آب با معرفی گونه‌های مقاوم و محصولات کم‌آب‌بر.
کشاورزی سنتی در استان ایلام با چالش‌های جدی روبرو شده و نیاز به اصلاح الگوی کشت برای مقابله با تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آبی بیش از پیش احساس می‌شود.
وابستگی به الگوهای سنتی و پیامدهای آن
کشاورزی استان ایلام سال‌ها بر پایه الگوهای سنتی و محصولاتی چون گندم و جو بنا شده بود. این الگو، اگرچه در گذشته نیاز تولیدکنندگان را پاسخگو بود، اما در برابر تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آبی، کارایی خود را از دست داده و دیگر پاسخگوی شرایط جدید نیست. ادامه وابستگی به کشت‌های پرمصرف، نه تنها بهره‌وری را کاهش داده، بلکه کشاورزان را در برابر نوسانات اقلیمی و اقتصادی آسیب‌پذیرتر کرده است. افت منابع آبی، افزایش دما و کاهش بارندگی، تولید محصولات سنتی را با ریسک بالا و بازدهی پایین همراه کرده و امنیت معیشتی بهره‌برداران را با تهدیدهای جدی مواجه می‌کند.
ضرورت اصلاح الگوی کشت؛ راهی به سوی پایداری
کارشناسان حوزه کشاورزی بر این باورند که اصلاح الگوی کشت و جایگزینی محصولات پرمصرف با گونه‌های مقاوم و کم‌آب‌بر، تنها مسیر منطقی برای عبور از بحران فعلی است. محصولاتی مانند انجیر، گردوی اصلاح‌شده، دانه‌های روغنی و گیاهان دارویی، با سازگاری بیشتر با اقلیم استان، می‌توانند ضمن کاهش وابستگی به منابع آبی، زمینه افزایش درآمد و کاهش هزینه‌های تولید را فراهم کنند. بهره‌گیری از روش‌های نوین مانند کشت مستقیم و کشت حفاظتی، در کنار استفاده از ارقام مقاوم، به‌عنوان راهکارهای عملی در دستور کار قرار گرفته‌اند. این رویکرد جدید، نه‌تنها فشار بر منابع آبی را کاهش می‌دهد، بلکه با ارتقای بهره‌وری واحدهای تولیدی، زمینه‌ساز پایداری کشاورزی و فاصله‌گیری از الگوهای ناکارآمد گذشته خواهد بود.
ظرفیت‌های نهفته و چالش‌های پیش رو
استان ایلام با تنوع اقلیمی، خاک‌های نیمه‌مرطوب در نواحی کوهستانی و گونه‌های بومی مقاوم به خشکی، ظرفیت‌های قابل‌توجهی برای توسعه کشاورزی پایدار دارد. وجود دشت‌های مستعد، ارتفاعات مناسب برای باغداری و تجربه تاریخی در تولید محصولات خاص مانند انجیر و بادام کوهی، نشان می‌دهد که با مدیریت علمی و حمایت هدفمند، می‌توان این ظرفیت‌ها را به مزیت اقتصادی تبدیل کرد. نزدیکی به مرز و امکان صادرات محصولات فرآوری‌شده نیز فرصت‌هایی هستند که تاکنون کمتر مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند. با این حال، کشاورزی در استان همچنان تحت سلطه الگوهای سنتی و کشت‌های پرمصرفی چون گندم و جو قرار دارد؛ محصولاتی که در گذشته پاسخگوی نیاز معیشتی بودند، اما امروز در برابر کاهش منابع آبی، تغییرات اقلیمی و نوسانات بازار، آسیب‌پذیر شده‌اند. نبود زیرساخت‌های نوین، محدودیت در دسترسی به دانش روز و وابستگی به شیوه‌های قدیمی آبیاری، موجب شده بهره‌برداران با ریسک بالا، بازدهی پایین و ناپایداری اقتصادی مواجه شوند.
کشاورزی دانش‌محور؛ یک ضرورت
در چنین شرایطی، گذار به کشاورزی دانش‌محور و مقاوم، نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است. توسعه کشت‌های جایگزین مانند گیاهان دارویی، دانه‌های روغنی، انجیر و ارقام اصلاح‌شده‌ی گردو، می‌تواند ضمن کاهش فشار بر منابع آبی، درآمد بهره‌برداران را افزایش دهد. همچنین بهره‌گیری از روش‌هایی چون کشت مستقیم، کشت حفاظتی و آبیاری هوشمند، نقش مهمی در ارتقای بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید ایفا می‌کند. این تغییر رویکرد، نیازمند آموزش مستمر، حمایت مالی، و ایجاد زنجیره‌ی ارزش برای محصولات جدید است. اگر این اصلاحات به‌صورت هدفمند، مشارکتی و با نگاه منطقه‌محور اجرا شوند، کشاورزی ایلام می‌تواند از یک فعالیت آسیب‌پذیر به یک بخش پویا و پایدار تبدیل شود؛ بخشی که نه‌تنها معیشت خانوارهای روستایی را حفظ می‌کند، بلکه در امنیت غذایی، اشتغال‌زایی و توسعه منطقه‌ای نیز نقش‌آفرین خواهد بود.
بازنگری در الگوی کشت؛ طرحی جامع
با توجه به پیامدهای فزاینده خشکسالی و کاهش شدید منابع آبی در مناطق مختلف استان ایلام، اجرای طرح جامع بازنگری در الگوی کشت، ضرورتی فوری برای حفظ پایداری تولید و امنیت غذایی منطقه اعلام شده است. شرایط اقلیمی استان طی سال‌های اخیر دستخوش تغییرات جدی شده و تداوم خشکسالی‌ها، کاهش منابع آب زیرزمینی و افت بهره‌وری خاک، ضرورت بازنگری علمی و عملی در الگوی کشت را دوچندان کرده است. در برنامه‌های مطالعاتی و پیشنهادی، توسعه کشت گونه‌های بومی کم‌آب‌بر و مقاوم به تنش‌های اقلیمی مانند انجیر، انگور دیم، زرشک، عناب، گیاهان دارویی، و گیاهان علوفه‌ای دیم مورد تأکید قرار گرفته است. این گونه‌ها ضمن سازگاری با شرایط طبیعی زاگرس، می‌توانند جایگزین محصولات پرمصرف نظیر ذرت و برنج شوند که در حال حاضر فشار سنگینی بر منابع آبی استان وارد می‌کنند. بازنگری در الگوی کشت، اقدامی فراتر از تغییر نوع محصول است و نیازمند تدوین دستورالعمل‌های اجرایی، ارزیابی اقتصادی، و هماهنگی میان بخش‌های ترویج، تحقیقات، و مدیریت منابع آب است. اجرای موفق این طرح منوط به همکاری دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط، حمایت مالی از کشاورزان برای تغییر الگو، و آموزش‌های گسترده در زمینه بهره‌برداری اصولی از خاک و آب است.
راهکارهای عملیاتی و بهره‌گیری از فناوری
یکی از محورهای طرح بازنگری، بررسی الگوهای کشت دیم در اراضی شیب‌دار استان است تا با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین حفظ رطوبت و کشت حفاظتی، سطح تولید در مناطق محروم نیز ارتقا یابد. بهره‌گیری از سامانه‌های هوشمند پایش اقلیم و تعیین زمان‌بندی دقیق کشت و برداشت نیز بخشی از بسته سیاستی پیشنهادی است. پس از انجام مطالعات جامع و جمع‌بندی نتایج علمی، نهایی شدن الگوی اصلاحی باید با تأیید دبیرخانه مرکزی مؤسسه تحقیقات کشاورزی کشور همراه باشد تا از انطباق کامل طرح با اهداف ملی بهره‌وری و پایداری اطمینان حاصل شود. اجرای عملی این طرح می‌تواند ضمن کاهش خسارات ناشی از خشکسالی، به افزایش درآمد کشاورزان، کاهش فرسایش خاک و حفظ تنوع زیستی گیاهی منطقه کمک کند. استان ایلام، به‌عنوان یکی از مناطق کلیدی در زنجیره تولید محصولات دیم کشور، نیازمند تصمیم‌گیری جدی برای گذار از کشاورزی سنتی به کشاورزی سازگار با اقلیم است.
طرح‌های سازگاری با گرما و کم‌آبی در قالب الگوی ملی کشت
در یکی دو سال اخیر، تغییرات اقلیمی از جمله افزایش دمای هوا، کاهش بارندگی و نوسانات شدید در الگوی فصلی، منجر به افت محسوس در تولید برخی محصولات کشاورزی استان ایلام شده است. این شرایط نه‌تنها بهره‌وری را کاهش داده، بلکه پایداری اقتصادی بهره‌برداران را نیز با چالش‌های جدی مواجه کرده است. در این راستا، تمرکز بر کشت ارقام مقاوم نظیر گردوی اصلاح‌شده، انجیر و دانه‌های روغنی، به‌عنوان جایگزین‌های کم‌آب‌بر و سازگار با اقلیم گرم و خشک استان، در دستور کار قرار گرفته است. استفاده از محصولات کم‌آب‌بر و مقاوم می‌تواند برای تولیدکنندگان استان درآمدی سالانه قابل توجه ایجاد کند. این تغییر نه‌تنها وابستگی کشاورزان به محصولات سنتی و پرمصرفی چون گندم را کاهش می‌دهد، بلکه زمینه‌ساز افزایش بهره‌وری، کاهش فشار بر منابع آبی و ارتقای تاب‌آوری تولید در برابر تنش‌های اقلیمی خواهد بود. در اجرای برنامه‌های سازگاری با اقلیم در بخش کشاورزی استان ایلام، بیش از ۱۰۰ تا ۱۲۰ کارشناس، محقق و مروج کشاورزی مشارکت فعال دارند و کارگاه‌های آموزشی متعددی برای ارتقای دانش فنی کشاورزان برگزار شده است. با این حال، تحقق کامل اهداف این طرح‌ها همچنان نیازمند همکاری مستمر بهره‌برداران، نهادهای اجرایی و مراکز علمی است. کاهش تولید محصولات سنتی در ایلام، ضرورت اصلاح الگوی کشت را جدی‌تر کرده؛ از این رو اجرای طرح‌های مقاوم به گرما و کم‌آبی، همراه با آموزش و مشارکت کشاورزان در مسیر پایداری تولید و توسعه کشاورزی امری ضروری و غیر قابل انکار است که باید بیش از پیش مورد توجه واقع شود.
