همه چیز درباره مکانیسم ماشه
احتمال فعال شدن مکانیسم «اسنپ‌بک» تحریم‌ها بار دیگر سایه سنگینی بر اقتصاد و سیاست ایران انداخته است؛ ابزاری که با امکان بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل بدون اجماع شورا، ایران را در دو راهی دشواری قرار داده و سناریوهای مختلفی را پیش روی کشور می‌گذارد.
احتمال فعال شدن مکانیسم «اسنپ‌بک» تحریم‌ها بار دیگر سایه سنگینی بر اقتصاد و سیاست ایران انداخته است؛ ابزاری که با امکان بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل بدون اجماع شورا، ایران را در دو راهی دشواری قرار داده و سناریوهای مختلفی را پیش روی کشور می‌گذارد.
ده سال از امضای توافق هسته‌ای ایران با قدرت‌های جهانی می‌گذرد، اما واژگانی از آن متن حقوقی پیچیده همچنان تأثیرگذار بر سیاست ایران است. مکانیسم اسنپ‌بک که امروز در فضای پرتنش ژئوپلیتیکی منطقه جای گرفته، دیگر تنها یک ابزار حقوقی نیست، بلکه سلاحی سیاسی است که می‌تواند مسیر ایران را به انزوای بیشتر یا ورود به مذاکرات دشوار جدید سوق دهد.
در ماه‌های اخیر، با وجود حملات مکرر به زیرساخت‌های هسته‌ای ایران، برخی کشورهای اروپایی دوباره از احتمال فعال‌سازی این سازوکار سخن گفته‌اند؛ در حالی که امریکا از برجام خارج شده و همچنان فشارهای بیرونی را افزایش می‌دهد.
در چنین شرایطی، ایران با دو گزینه روبه‌رو است: پذیرفتن تحریم‌هایی با مشروعیت حقوقی و سیاسی نامشخص، یا مقاومت در میدانی پرچالش که قواعد آن در حال دگرگونی است.
اسنپ‌بک، ابزاری است که در دل قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت طراحی شده تا در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، بدون نیاز به اجماع شورا، تحریم‌ها را بازگرداند. نکته مهم این است که تنها کافی است یک عضو دائم شورا، قطعنامه تمدید تحریم‌ها را وتو کند تا تحریم‌ها به شکل خودکار برگشته و اجرایی شود؛ سازوکاری که به «وتوی معکوس» معروف است.
این مکانیزم در تضاد با روح منشور سازمان ملل است که تصمیمات شورای امنیت باید با اجماع یا حداقل عدم وتو گرفته شوند، اما اسنپ‌بک این قاعده را برهم زده و به یک کشور اجازه می‌دهد حتی در برابر مخالفت همه دیگر اعضا، تحریم‌ها را بازگرداند.
این تفسیرهای متفاوت در سال ۲۰۲۰، زمانی که دولت ترامپ تلاش کرد این مکانیسم را فعال کند اما با مخالفت گسترده جهانی روبه‌رو شد، به وضوح نمایان شد. امریکا مدعی بود حتی پس از خروج از برجام، حق استفاده از اسنپ‌بک را دارد، اما دیگر اعضا این ادعا را رد کردند و تحریم‌ها بازنگشت.
امروز اما شرایط تغییر کرده است؛ این بار احتمال دارد برخی اعضای باقی‌مانده در برجام به جای امریکا، به اسنپ‌بک متوسل شوند و ایران با چالش‌های جدید حقوقی، سیاسی و به ویژه اقتصادی مواجه شود.
سه سناریوی محتمل برای اجرای تحریم‌های بازگشتی وجود دارد:
سناریوی اول: بازگشت تحریم‌ها به شکل نمادین و با همراهی محدود، که فشار جدی ایجاد نمی‌کند.
سناریوی دوم: اجرای مؤثرتر تحریم‌ها با مشارکت اروپا و کاهش همکاری چین و روسیه.
سناریوی سوم: بدترین حالت؛ اجرای کامل و هماهنگ تحریم‌ها از سوی همه قدرت‌ها با پیامدهای سنگین اقتصادی و سیاسی برای ایران.
سناریوی نهایی می‌تواند فشار اقتصادی شدیدی به همراه داشته باشد که هدف اصلی آن، تغییر رفتار سیاسی ایران و وادار ساختن کشور به پذیرش شرایط جدید در مذاکرات باشد. در چنین وضعیتی، اسنپ‌بک به ابزاری برای مهندسی سیاست ایران بدل می‌شود، اما با هزینه‌ای گزاف برای اقتصاد ملی.
