برنامه بزرگ ایران با روسیه لو رفت

ایران به‌‌رغم در اختیار داشتن دومین ذخایر بزرگ گاز در جهان، در داخل کشور علاوه بر چالش‌های دیگر با بحران انرژی مواجه شده‌است. این بحران باعث اختلال گسترده در مصرف خانگی، صنعتی و نیروگاه‌ها شده‌است. پاییز سال جاری ایران روزانه ۹۰ میلیون مترمکعب کمبود گاز داشت و انتظار می‌رود که زمستان این ناترازی به ۳۰۰ میلیون مترمکعب برسد.

در سه سال گذشته رشدتولید گاز به ۲ درصد کاهش پیدا کرده‌است که بسیار کمتر از رشد ۵ درصدی یک دهه گذشته‌است. در عین حال مصرف به شدت افزایش پیدا کرده‌است. این کمبودها با توجه به زیرساخت‌های فرسوده به‌ویژه در میدان گازی پارس جنوبی که ۷۵ درصد از گاز ایران را تولید می‌کند، تشدید می‌شود. علاوه بر این تحریم‌ها دسترسی ایران را به فناوری‌های پیشرفته و متخصصان محدود کرده‌است.

براساس برآورد کارشناسان ایران برای احیای بخش نفت و گاز خود به ۲۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد. سال ۲۰۲۲ شرکت ملی نفت ایران با گازپروم روسیه یک تفاهمنامه سرمایه‌گذاری ۴۰ میلیارد دلاری امضا کرد. یک توافقنامه واردات گاز روسیه از طریق جمهوری آذربایجان هم در سفر اخیر مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران به روسیه امضا شد.

ولادیمیر پوتین در کنفرانس خبری مشترک با پزشکیان ادعا کرد که خط لوله گاز کریدور شمال-جنوب با ظرفیت ۲ میلیارد مترمکعب گاز در حال ساخت است که می‌تواند سالانه ۵۵ میلیارد مترمکعب گاز به ایران برساند. روسیه در پی کاهش واردات گاز اروپا از این کشور، دنبال تنوع بخشیدن به بازارهای صادراتی انرژی خود است. صادرات گاز می‌تواند به مناسبات دیگر تهران و مسکو به‌ویژه در حوزه امنیتی و نظامی اضافه شود. اما چالش‌های زیادی در مقابل این همکاری وجود دارد. تولید گاز طبیعی در ایران فراز و نشیب‌های زیادی داشته‌است.

ایران در چارچوب واردات گاز از روسیه ایده تبدیل شدن به هاب منطقه‌ای گاز را مطرح کرده‌است تا این گاز را به کشورهای پیرامون خود صادر کند اما این بلندپروازی ایران ممکن است به دلیل ناتوانی ایران در تامین نیازهای داخلی مورد تردید قرار گیرد. علاوه بر اینها تشدید تنش‌های ژئوپلیتیک، ضعف زیرساخت‌ها و احتمال تحریم‌های جدید در دوره ترامپ، این تردیدها را بیشتر می‌کند. نگرانی‌های مهم دیگری هم در مورد امکان‌پذیر بودن صادرات گاز روسیه به ایران وجود دارد. محدودیت‌های ارزی برای ایران باعث شده‌است تا در مورد توانایی ایران برای پرداخت هزینه‌های گاز وارداتی تردید ایجاد شود.

چالش‌های عملیاتی و ژئوپلیتیک هم برای فروش گاز اضافه وارداتی به کشورهای همسایه، از جمله عراق، ترکیه و پاکستان وجود دارد. پویایی‌های پیچیده ژئوپلیتیک در منطقه نقشی اساسی در توفیق بازارهای صادراتی ثانویه برای گاز روسیه بازی می‌کنند. در عین حال همچنان چارچوب حقوقی و تنظیم‌گری معاملات گازی در این سطح مشخص نیستند.

کلیدی‌ترین عنصر توافق ماه ژوئیه ایران و روسیه ساخت یک خط لوله زیردریایی در دریای خزر بود که هزینه آن توسط روسیه پرداخت شود اما برای لوله‌گذاری کف دریای خزر محدودیت‌های فنی و سیاسی وجود دارد. به نظر می‌رسد که تصمیم جدیدتر ایران و روسیه برای ساخت خط لوله از طریق جمهوری آذربایجان، جایگزین ایده خط لوله دریای خزر یا استفاده از خاک ترکمنستان باشد. یک خط لوله زمینی عملیاتی‌تر است، چراکه نه نیاز به مجوز همه کشورهای ساحلی دارد و در عین حال هزینه تعمیر و نگهداری و نصب کمتری دارد. آذربایجان در این مسیر می‌تواند به هاب تبادل گاز تبدیل شود که جایگاه استراتژیک آن را در کریدور شمال- جنوب تقویت کند. نکته دیگر مربوط به قیمت گازی است که به ایران می‌رود.

تردیدهای زیادی در مورد به صرفه بودن انتقال ذخایر گاز سیبری به ایران وجود دارد. نهایتاً روشن نیست که تامین گاز ایران از طریق روسیه بتواند مشکلات انرژی ایران را حل کند. به سختی می‌توان بر فقدان سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، سوءمدیریت نظام‌مند و تحریم‌های بین‌المللی فائق آمد و همه اینها می‌تواند موفقیت پروژه را تحت تاثیر قرار دهد.