فعالیت‌های «جایکا» در عمان: توسعه یا نفوذ پشت پرده ژاپن؟
ژاپن از طریق جایکا به عمان در توسعه اقتصادی، کشاورزی و انرژی در منطقه خلیج فارس و تنگه هرمز با هدف دیپلماسی اقتصادی با چین کمک می‌کند.
آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن (جایکا) از دهه ۱۹۷۰ با عمان همکاری خود را آغاز کرده و تا سال ۲۰۲۳ حدود ۱.۲ میلیارد دلار کمک رسمی توسعه (ODA) به این کشور اختصاص داده است. این سرمایه‌گذاری‌ها که بر بخش‌هایی چون کشاورزی، مدیریت آب و انرژی متمرکز هستند، از سوی برخی منتقدان به عنوان بخشی از استراتژی ژئوپلیتیک ژاپن برای افزایش نفوذ در خلیج فارس و رقابت با قدرت‌هایی مانند چین تلقی می‌شوند.
زمینه تاریخی و اهداف ظاهری همکاری جایکا با عمان
روابط همکاری میان ژاپن و عمان از سال ۱۹۷۲ با محوریت بخش انرژی آغاز شد، در دوره‌ای که عمان به عنوان یک صادرکننده کلیدی نفت برای ژاپن مطرح بود. جایکا از سال ۱۹۸۰ فعالیت‌های توسعه‌ای خود را آغاز نمود و با تأسیس دفتر نمایندگی در مسقط در سال ۱۹۹۰، دامنه کمک‌ها را به وام‌های ODA، کمک‌های فنی و بلاعوض گسترش داد. گزارش‌های رسمی وزارت خارجه ژاپن نشان می‌دهد که مجموع کمک‌های ODA به عمان تا سال ۲۰۲۳ به حدود ۱.۲ میلیارد دلار رسیده و با در نظر گرفتن پروژه‌های جدید در سال‌های ۲۰۲۴-۲۰۲۵، این رقم به حدود ۱.۳ میلیارد دلار بالغ خواهد شد. این کمک‌ها که اغلب در هماهنگی با سازمان ملل متحد و بانک جهانی صورت می‌گیرد، بر حوزه‌های آب، کشاورزی و انرژی تمرکز دارد و ظاهراً با اهداف توسعه پایدار (SDGs) همسو است. با این حال، ساختار کمک‌های جایکا، که تحت نظارت وزارت خارجه ژاپن فعالیت می‌کند، گاهی تناقضاتی را ایجاد کرده است. برخلاف برخی آژانس‌های توسعه‌ای دیگر، جایکا اولویت را به "کیفیت زیرساخت" می‌دهد، که از دیدگاه منتقدان، ابزاری برای صادرات فناوری ژاپنی محسوب می‌شود. در عمان، که حدود ۷۰ درصد از تولید ناخالص داخلی آن در سال ۲۰۲۵ به نفت وابسته خواهد بود و با چالش کمبود آب روبرو است، جایکا از طریق پروژه‌های فنی به دنبال نفوذ است، اما این فعالیت‌ها اغلب ماهیت کوتاه‌مدت داشته و توسعه بومی را نادیده می‌گیرند.
پروژه‌های کلیدی جایکا در عمان
جایکا پروژه‌های متعددی را در عمان اجرا کرده که ضمن تمرکز بر چالش‌های محلی، با فناوری‌های ژاپنی ادغام شده‌اند. برجسته‌ترین این پروژه‌ها عبارتند از:
- پروژه توسعه کشاورزی در النجد (Al Najd Agricultural Development Project): در سپتامبر ۲۰۲۵، توافق‌نامه‌ای میان جایکا و عمان برای توسعه منطقه النجد در ظفار امضا شد. این توافق شامل احداث مخازن آب، بهبود سیستم‌های آبیاری و کشت محصولات مقاوم به خشکی در مساحتی بالغ بر ۵۴,۰۰۰ هکتار است. این پروژه که بخشی از کمک‌های ODA است، با هدف کاهش وابستگی عمان به واردات غذا، بیش از ۱۰,۰۰۰ کشاورز محلی را تحت پوشش قرار می‌دهد. جایکا در این پروژه، فناوری‌های نوین آبیاری قطره‌ای ژاپنی را معرفی کرده که منجر به افزایش بهره‌وری شده است.
- پروژه مدیریت منابع آب (Water Resources Management Project): از سال ۲۰۲۰، جایکا با وزارت کشاورزی، شیلات و منابع آب عمان همکاری کرده و سیستم‌های تصفیه و توزیع آب را در شهرهای مسقط و صلاله ارتقا داده است. این پروژه که با بودجه وام ODA تامین مالی شده، شامل مطالعات سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) برای مدیریت خشکسالی است و تا سال ۲۰۲۵، دسترسی به آب آشامیدنی را برای بخش قابل توجهی از ساکنان بهبود بخشیده است. کمک‌های فنی این پروژه شامل آموزش متخصصان عمانی در ژاپن با تمرکز بر فناوری‌های روز دنیا بوده است.
- پروژه همکاری انرژی و پایداری (Energy Cooperation and Sustainability Project): از سال ۲۰۲۲، جایکا با همکاری شرکت‌های ژاپنی مانند میتسوبیشی، پروژه‌هایی را برای بهینه‌سازی مصرف انرژی در بخش نفت و گاز عمان اجرا کرده است. این پروژه‌ها شامل نصب توربین‌های کارآمد و کاهش انتشار کربن بوده و با بودجه‌ای حدود ۱۰۰ میلیون دلار، ظرفیت تولید انرژی تجدیدپذیر را افزایش داده و بخشی از تعهدات عمان در چارچوب معاهده پاریس را پوشش می‌دهد. علاوه بر این، جایکا در برنامه‌های ظرفیت‌سازی، از جمله سمینارهای مدیریت بلایا (پس از سیل‌های سال ۲۰۲۰) و توسعه بخش خصوصی مشارکت داشته و بیش از ۱,۰۰۰ متخصص عمانی را آموزش داده است.
دلایل اصلی و پشت‌پرده سرمایه‌گذاری‌های جایکا در عمان
سرمایه‌گذاری‌های جایکا در عمان، فراتر از کمک‌های ظاهری، ریشه در منافع ژئوپلیتیک و اقتصادی ژاپن دارد. ژاپن که ۹۰ درصد از نیاز نفتی خود را از طریق خلیج فارس تامین می‌کند، عمان را به دلیل موقعیت استراتژیکش در تنگه هرمز و ذخایر نفتی قابل توجه، شریکی حیاتی می‌داند. پروژه‌های کشاورزی و مدیریت آب، اگرچه ظاهراً با هدف تامین امنیت غذایی عمان اجرا می‌شوند، اما در عمل باعث ایجاد وابستگی به فناوری ژاپنی شده و بازارهای جدیدی برای شرکت‌هایی مانند میتسوبیشی فراهم می‌آورند و به افزایش صادرات ژاپن کمک می‌کنند. در پشت پرده، این کمک‌ها بخشی از رقابت ژاپن با چین محسوب می‌شود که با اجرای ابتکار "کمربند و جاده" در حال گسترش نفوذ خود در عمان، از جمله از طریق پروژه‌های بندری در دقم، است.
از منظر ژئوپلیتیک، عمان نقش مهمی در تامین امنیت انرژی ژاپن ایفا می‌کند. کمک‌های جایکا به مدیریت آب و انرژی، به ثبات منطقه‌ای کمک کرده و زنجیره‌های تامین ژاپن را در برابر اختلالات محافظت می‌نماید. همچنین، این پروژه‌ها فرصت‌های تجاری قابل توجهی را برای شرکت‌های ژاپنی ایجاد می‌کنند. قراردادهای میتسوبیشی در بخش انرژی، آموزش نیروی کار و فروش فناوری، همگی به تثبیت زنجیره تامین جهانی ژاپن در خلیج فارس کمک می‌کنند. منتقدان هشدار می‌دهند که این رویکرد، دیپلماسی اقتصادی ژاپن را به "نفوذ نرم" تبدیل کرده است؛ به این معنا که کمک‌های توسعه‌ای به ابزاری برای اعمال قدرت ژئوپلیتیک تبدیل شده و استقلال عمان را به طور بالقوه تهدید می‌کند.
در نهایت، فعالیت‌های جایکا در عمان، از طریق پروژه‌هایی مانند توسعه النجد و مدیریت منابع آب، ظاهراً به پایداری این کشور کمک می‌کند، اما در باطن، منافع ژاپن در بخش‌های انرژی، تجارت و ژئوپلیتیک را تامین می‌نماید. این کمک‌ها که تا سال ۲۰۲۸ نیز ادامه خواهند یافت، وابستگی عمان به فناوری ژاپنی را افزایش داده و رقابت با چین را تشدید می‌کنند. برای عمان، لازم است تا توازنی میان منافع کوتاه‌مدت و حفظ استقلال بلندمدت برقرار شود. جایکا، به عنوان نمادی از دیپلماسی ژاپن، نشان می‌دهد که کمک‌های توسعه‌ای اغلب پوششی برای استراتژی‌های جهانی است و کشورها باید با هوشیاری به این روابط نزدیک شوند.
