ترکمنستان: افشای رازهای بازار میلیاردی همسایه شمالی؛ ایران چگونه برنده شود؟
ترکمنستان: از ژئوپلیتیک گاز و سیاست بیطرفی تا همکاری با ایران برای توسعه اقتصادی
ترکمنستان، کشوری در آسیای مرکزی با ذخایر عظیم گازی و موقعیت ژئوپلیتیکی استراتژیک، همواره تمایل به حفظ ثبات داخلی و خارجی داشته است. با این حال، این همسایه شمالی ایران با چالشهای متعددی از جمله انزوا، وابستگی شدید به یک محصول (گاز طبیعی) و کمبود فناوری پیشرفته مواجه است. بررسی جامعتر این کشور، ابعاد مختلف جغرافیایی، تاریخی، سیاسی و اقتصادی آن را روشن میسازد و ظرفیتهای بالقوه همکاری با جمهوری اسلامی ایران را نمایان میکند.
موقعیت جغرافیایی و ویژگیهای دموگرافیک ترکمنستان
ترکمنستان، کشوری خشکیبسته در آسیای مرکزی، با ایران و افغانستان از جنوب، ازبکستان از شرق، قزاقستان از شمال و غرب هممرز است. این کشور همچنین از طریق دریای خزر در جنوب غربی، دسترسی غیرمستقیم اما راهبردی به جمهوری آذربایجان دارد. ترکمنستان با مساحتی حدود ۴۷۰ هزار کیلومتر مربع، هفتمین کشور بزرگ آسیا محسوب میشود و طولانیترین مرز خشکی را به طول تقریبی ۹۹۰ کیلومتر با ایران دارد. جمعیت این کشور در سال ۲۰۲۴ حدود ۸.۱ میلیون نفر تخمین زده میشود.
جمعیت و تنوع فرهنگی
از نظر قومی، بیش از ۸۵ درصد جمعیت را ترکمنها تشکیل میدهند که شامل زیرگروههای مختلفی هستند؛ اقلیتهای دیگر شامل ازبکها (۵٪)، روسها (۲٪)، تاجیکها و قزاقها میشوند. زبان رسمی ترکمنی، از خانواده زبانهای ترکی است که از سال ۱۹۹۳ با الفبای لاتین نگاشته میشود. بیش از ۹۳ درصد جمعیت مسلمان سنی مذهب هستند. فرهنگ ترکمنستان، با ریشههای ترکی-ایرانی، غنی از سنتهای کهن چادرنشینی، هنرهای دستی نظیر فرشبافی و گلیمبافی است. با وجود موقعیت جغرافیایی میانه، این کشور رویکرد خودکفایی و انزوای شدیدی را در پیش گرفته و ارتباطات خارجی آن تحت کنترل دقیق دولت است.
ریشههای تاریخی تا استقلال
سرزمین کنونی ترکمنستان در طول قرون متمادی بخشی از امپراتوریهای پارسی (هخامنشیان، ساسانیان)، تورانی و مغول بوده است. در قرون وسطی، این منطقه که به خراسان و سپس «ترکستان» معروف بود، گذرگاهی مهم برای جاده ابریشم و مرکز گسترش صوفیگری به شمار میرفت. در قرن نوزدهم، روسیه تزاری پس از نبردهای سخت با قبایل ترکمن، این منطقه را به امپراتوری خود الحاق کرد. پس از انقلاب ۱۹۱۷ و فروپاشی نظام تزاری، در سال ۱۹۲۴، ترکمنستان به عنوان یک جمهوری خودمختار درون شوروی (جمهوری سوسیالیستی شوروی ترکمنستان) تاسیس شد.
استقلال و پایهگذاری نظام نوین
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، ترکمنستان در ۲۷ اکتبر همان سال، بدون درگیری نظامی یا اعتراضات گسترده، استقلال خود را اعلام کرد. صفرمراد نیازوف، رهبر سابق کمونیست، به سرعت ریاست جمهوری را عهدهدار شد و مسیر خودکفایی و شخصیتپرستی افراطی را در پیش گرفت. استقلال ترکمنستان در مقایسه با سایر جمهوریهای آسیای مرکزی، روندی آرام و بیدردسر داشت، عمدتاً به دلیل فقدان جنبشهای چپگرا، ملیگرای افراطی یا گروههای مذهبی سازمانیافته در آن زمان.
تحولات سیاسی و بینالمللی در دهههای اخیر
در طول دهههای ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۰، صفرمراد نیازوف حکومتی استبدادی، سکولار و در عین حال فرهنگمدارانه را بنا نهاد. او در سال ۱۹۹۹ عنوان «سرکارگر ملی» (Türkmenbaşy) را برای خود برگزید و تا زمان مرگش در سال ۲۰۰۶، حکومتی مطلقهگرا را اداره کرد. پس از او، قربانقلی بردیمحمداف که پیشتر دندانپزشک و رئیس خدمات بهداشتی بود، به قدرت رسید. وی با وجود وعدههای اصلاحات، نظام موجود را تقویت کرد و در سال ۲۰۲۲ پسرش، سردار بردیمحمداف را به نخستوزیری و سپس در سال ۲۰۲۳ به جانشینی خود منصوب کرد و در مارس ۲۰۲۳ رسماً از سمت ریاست جمهوری استعفا داد.
ساختار سیاسی و چالشهای آزادی
هر دو دوره ریاست جمهوری در ترکمنستان ویژگیهای مشترکی داشتهاند که از جمله آنها میتوان به حزب واحد (حزب دموکرات ترکمنستان) و انتخابات غیررقابتی، سانسور گسترده رسانهها، محدودیت شدید تردد شهروندان (نیاز به ویزای خروجی برای اکثر شهروندان) و غیرفعالسازی سازمانهای حقوق بشری و مدنی اشاره کرد. با این حال، در سالهای اخیر، اصلاحات محدودی نظیر کاهش قیمت گاز برای مردم، افزایش دسترسی به اینترنت و برگزاری نخستین نمایشگاه بینالمللی «ایراناکسپو» در عشقآباد (۲۰۲۳) صورت گرفته است. اقداماتی مانند حذف سیستم ویزای داخلی (۲۰۲۱) و تمدید مهلت اقامت برای اتباع خارجی (۲۰۲۴) نیز در راستای تسهیل نسبی شرایط انجام شدهاند.
رویکرد بیطرفی در سیاست خارجی
ترکمنستان سیاست رسمی «خنثیگرایی دائمی» را دنبال میکند که این عنوان در سال ۱۹۹۵ از سوی سازمان ملل متحد به این کشور اعطا شد. این کشور عضو سازمان همکاری اقتصادی (ECO)، شورای همکاری امنیتی شانگهای (SCO به عنوان عضو ناظر) و سازمان ملل متحد است، اما در سازمان پیمان آنار (CSTO) و گروههای نظامی شرکت نمیکند. روابط با روسیه در حوزههای انرژی و امنیتی همچنان از اهمیت برخوردار است، اما ترکمنستان در تلاش است تا وابستگی خود را کاهش دهد. روابط اقتصادی با چین، به ویژه در حوزه گاز، رو به رشد است و ایران نیز یکی از همسایگان کلیدی و شریک تجاری ثابت ترکمنستان محسوب میشود. سیاست خارجی این کشور بر ثبات، بیطرفی و توسعه زیرساختها متمرکز است و تمایلی به ورود به بلوکهای ایدئولوژیک ندارد.
سیمای اقتصادی و چالشهای توسعه
ترکمنستان عضو سازمان همکاری اقتصادی (ECO)، سازمان تجارت جهانی (به عنوان ناظر) و بانک جهانی است، اما عضو رسمی WTO نیست. اقتصاد این کشور به شدت متمرکز و دولتی است؛ بیش از ۹۰ درصد تجارت خارجی توسط شرکتهای دولتی اداره میشود. برای جذب سرمایهگذاری خارجی، ترکمنستان «منطقه آزاد سرانگ» (در مرز ایران) و «منطقه ویژه اقتصادی عشقآباد» را ایجاد کرده است، اما قوانین مبهم و نبود شفافیت، سرمایهگذاری را دشوار ساخته است. ترکمنستان به سیاست «تبادل کالا به جای ارز» روی آورده است، به ویژه در صادرات گاز به چین و پذیرش کالاهای مهندسی، ساختمانی و غذایی در ازای آن. این رویکرد، ضمن جلوگیری از تحریمهای مالی، کارایی اقتصادی را کاهش میدهد.
نقاط قوت و ضعف زندگی در ترکمنستان
زندگی در ترکمنستان از برخی جنبهها آرام و باثبات است: نرخ جرم بسیار پایین، عدم وجود تروریسم داخلی، و هزینههای دولتی پایین (گاز، برق، آب و مسکن دولتی به صورت نمادین یا رایگان در اختیار شهروندان قرار میگیرد). همچنین، فرهنگ مهماننوازی و احترام به بزرگان، محیط اجتماعی پایداری را فراهم میکند. آموزش تا دانشگاه رایگان است و نرخ باسوادی بیش از ۹۹ درصد است. با این حال، نقاط ضعف عمیقی نیز وجود دارد: محدودیت آزادیهای فردی از جمله دسترسی محدود به اینترنت (با ممنوعیت شبکههای اجتماعی محبوب)، نظارت گسترده امنیتی و ممنوعیت احزاب و سندیکاها؛ مهاجرت هزاران جوان (به ویژه تحصیلکردگان) به روسیه و ترکیه به دلیل فرصتهای شغلی محدود؛ خدمات بهداشتی ضعیف با بیمارستانهایی که از نظر تجهیزات، پزشکان ماهر و داروها در سطح پایینی قرار دارند؛ و وابستگی روانشناختی-اقتصادی به دولت که مانع از پیدایش جامعه مدنی مستقل میشود. همچنین، هرچند زنان در آموزش عالی حضور فعالی دارند، اما در سطوح تصمیمگیری سیاسی و اقتصادی کمتر دیده میشوند و فشار فرهنگی برای ازدواج زودهنگام و تولید مثل بالا ادامه دارد. در مجموع، ترکمنستان کشوری امن و فرهنگی است، اما برای نخبگان، زنان آزادیطلب و نیروی کار ماهر، فضایی بسته و محدود محسوب میشود.
وضعیت اقتصادی، درآمد سرانه و رفاه
درآمد سرانه ناخالص ملی ترکمنستان در سال ۲۰۲۴ حدود ۶۵۰۰ دلار و بر اساس برابری قدرت خرید حدود ۱۳۰۰۰ دلار تخمین زده میشود. با این حال، این ارقام ممکن است گمراهکننده باشند؛ بیش از ۵۰ درصد جمعیت در روستاها و با درآمدی زیر خط فقر زندگی میکنند. رفاه مادی شهروندان به طور گستردهای توسط دولت تأمین میشود و گاز، برق، آب، نان و حملونقل عمومی تقریباً رایگان است. اما کمبود کالاهای مصرفی، سیستم بانکی ضعیف و نقدینگی پایین، کیفیت زندگی را در سطح پایینی نگه داشته است.
جایگاه اقتصادی جهانی و تولید ناخالص داخلی
تولید ناخالص داخلی (GDP) نامی ترکمنستان در سال ۲۰۲۴ حدود ۵۱ میلیارد دلار و بر اساس برابری قدرت خرید (PPP) حدود ۱۵۹ میلیارد دلار است. سهم این کشور از تجارت جهانی ناچیز بوده و اقتصاد آن به شدت تکمحصوله و وابسته به گاز طبیعی است. صادرات غیررسمی، به ویژه کالاهای اساسی به افغانستان و ایران، رقمی قابل توجه دارد اما در آمار رسمی ثبت نمیشود.
مزیتهای رقابتی و پتانسیلهای طبیعی
قویترین نقطه اقتصادی ترکمنستان، ذخایر عظیم گاز طبیعی آن است؛ با حدود ۱۱ تریلیون متر مکعب، این کشور پنجمین ذخیره بزرگ جهان (پس از روسیه، ایران، قطر و آمریکا) را در اختیار دارد. میدان گازی گالکنیش در جنوب شرقی، بزرگترین میدان تکقطعه جهان است. همچنین، ذخایری از نفت، گوگرد، نمک و سنگآهن نیز در این کشور یافت میشود. جمعیت جوان با میانگین سنی ۳۰ سال و نرخ باسوادی بالا، پتانسیل نیروی کار متعهد را نشان میدهد، هرچند مهارتهای تخصصی محدود است. در بخش کشاورزی، ترکمنستان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان پنبه در جهان است و در تولید خربزه، هندوانه و خرما (در مناطق جنوبی) نیز فعال است. کشاورزی به طور گسترده تحت سیستم «معادلسازی» با صنعت (پنبه در ازای کود و سوخت) اداره میشود. از نظر جغرافیایی، موقعیت ترکمنستان در کریدور بین آسیای مرکزی، خلیج فارس و دریای خزر، پتانسیل گذرگاهی بالایی دارد. پروژههایی مانند راهآهن عشقآباد–سرخس–مشهد و خط لوله گاز ترکمنستان–افغانستان–پاکستان–هند (تاپی) این ظرفیت را به وضوح نشان میدهند. با این حال، اقلیم خشک (۸۰ درصد کشور بیابانی است – بیابان قرهقوم) و کمبود آب، موانع جدی برای کشاورزی و سکونت پایدار هستند. همچنین، سطح فناوری در این کشور بسیار پایین است؛ بخش عمدهای از صنایع قدیمی و وابسته به ماشینآلات شوروی هستند. دسترسی به اینترنت در شهرها محدود به شبکه داخلی است و اینترنت جهانی تنها برای مؤسسات دولتی و خارجیها مجاز است.
تحولات اقتصادی دو دهه اخیر و مسیر تنوعبخشی
در دهه ۲۰۰۰، با افزایش قیمت گاز، رونق نسبی در زیرساختها (نظیر ساخت ساختمانهای مجلل در عشقآباد، راهآهن پرسرعت و فرودگاه بینالمللی) رخ داد. اما اصلاحات ساختاری مانند خصوصیسازی، آزادسازی قیمتها و جذب سرمایهگذاری خارجی به تعویق افتاد. در دهه ۲۰۱۰، با کاهش قیمت گاز، فشار بر بودجه دولت افزایش یافت و ترکمنستان به دنبال تنوعبخشی اقتصادی رفت. این تلاشها شامل تأسیس منطقه آزاد سرانگ (۲۰۱۹) با مزایای مالیاتی، همکاری با چین در خط لوله گاز (فعال از ۲۰۰۹)، توسعه پتروشیمی و توسعه صنعت گردشگری داخلی میشود. در سالهای اخیر، تمرکز بر اقتصاد غیرنفتی افزایش یافته است؛ حمایت از صنایع دستی، تقویت پنبهپاککنی و سرمایهگذاری در انرژیهای تجدیدپذیر از جمله این اقدامات هستند. با این حال، پیشرفتها کند است؛ سهم بخش غیرنفتی از صادرات همچنان زیر ۱۰ درصد بوده و وابستگی به گاز برای ۶۰ درصد درآمد ارزی ادامه دارد.
ظرفیتهای گسترده همکاری با جمهوری اسلامی ایران
همکاری در حوزه انرژی
ترکمنستان و ایران دارای ذخایر عظیم مشترک گاز در میدان گازی دوستلوت–سرخن هستند. ایران سالانه ۵ تا ۸ میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان وارد میکند (برای مصرف در خراسان)، اما ظرفیت خطوط لوله (سرخس–مشهد) تا ۲۰ میلیارد متر مکعب است. همکاری در بهرهبرداری توأم از میدانهای مرزی، با تقسیم سهمیهها و استفاده از فناوریهای ایران در جلوگیری از ریزش چاهها، میتواند سود دوطرفه داشته باشد. همچنین، صادرات برق ایران به ترکمنستان در فصول سرد و صادرات گاز ترکمنستان به ایران در ازای نفت مازوت یا فرآوردههای نفتی، از مدلهای تبادلی موفق هستند.
توسعه گردشگری و پیوندهای فرهنگی
ترکمنستان دارای جاذبههای تاریخی منحصربهفردی مانند مرو (میراث جهانی یونسکو)، کنیهاورگنچ (پایتخت باستانی خوارزمشاهیان)، نیسا (پایتخت اشکانیان) و عشقآباد با معماری سفیدمرمری است. ایران میتواند به عنوان هاب گردشگری، زائران فارسیزبان (به ویژه از تاجیکستان و افغانستان) را به ترکمنستان هدایت کند. با توجه به اشتراک فرهنگی (ادبیات فردوسی و حکیم سنایی)، ایجاد «مسیر فرهنگی ایرانی» (نیشابور–سرخس–مرو–نیسا–عشقآباد) ظرفیت بالقوهای دارد. همچنین، تسهیل ویزا برای گروههای گردشگری (ویزای ۷۲ ساعته در مرز سرخس) و توسعه تورهای ترکیبی (ایران–ترکمنستان–ازبکستان) میتواند ترافیک گردشگری را افزایش دهد.
فرصتهای مشترک در بخش معادن
ترکمنستان دارای ذخایر گوگرد (بزرگترین منبع جهان در کانی آنهیدریت)، نمک، سنگآهن و ماسههای صنعتی است، اما فاقد فناوری پیشرفته برای استخراج و فرآوری است. ایران با داشتن تجربه در فرآوری گوگرد (در پالایشگاههای نفت) و تولید اسید سولفوریک، میتواند در ایجاد واحدهای صنعتی مشترک در منطقه مرزی سهیم باشد. همچنین، صادرات مواد معدنی اولیه ایران (گچ، سنگهای ساختمانی) به ترکمنستان برای پروژههای عمرانی، و واردات ماسههای سیلیسی ترکمنستان برای صنایع شیشه و نفت ایران، از ظرفیتهای متقابل است.
همکاریهای فناورانه و نوآوری
ترکمنستان نیاز فوری به فناوریهای کاربردی در حوزههای آبیاری (قطرهای، زیرسطحی)، کشاورزی مقاوم در برابر خشکی و شهرهای هوشمند دارد. ایران میتواند در طراحی سامانههای مدیریت مصرف آب در بیابان قرهقوم، یا توسعه گلخانههای خورشیدی برای کشت سبزیجات، همکاری کند. همچنین، همکاری در دیجیتالیسازی اسناد تاریخی (مانند اسناد نیسا و مرو) و پروژههای هوش مصنوعی برای تحلیل دادههای آب و شهری، میتواند بسیار مؤثر باشد.
کشاورزی و امنیت غذایی
ترکمنستان تولیدکننده بزرگ پنبه، گندم و خربزه است، اما با کمبود کود شیمیایی، تجهیزات مدرن و سیستمهای پس از برداشت مواجه است. ایران میتواند کودهای تولیدی خود را در ازای پنبه یا گندم ترکمنستان صادر کند. همچنین، صادرات مواد غذایی ایران (کنسرو، روغن، برنج، زعفران) به ترکمنستان، به ویژه در فصول کممحصول، بسیار مورد نیاز است. ایجاد «مرکز تحقیقات کشاورزی مشترک» در سرانگ برای توسعه بذر مقاوم به خشکی و شوری، با مشارکت دانشگاههای کشاورزی دو کشور، زمینه پیشنهادی برای همکاری است.
توسعه صنعتی و تولید مشترک
صنعت ترکمنستان عموماً محدود به پالایشگاهها، کارخانههای سیمان و نساجی است. ایران میتواند در تأسیس واحدهای سبک (تولید لوازم خانگی، سیمان، آسفالت، دارو) در منطقه آزاد سرانگ مشارکت کند. همچنین، صادرات قطعات خودرو، تجهیزات ساختمانی و ماشینآلات کشاورزی به بازار ترکمنستان، به ویژه با نرخهای رقابتی در مقایسه با چین و روسیه، ظرفیت بالایی دارد. ایجاد واحدهای تولیدی دوگانه (مانند تجهیزات ارتباطی، امدادرسانی در حوادث طبیعی) نیز میتواند مورد توجه قرار گیرد.
ارائه خدمات تخصصی
ترکمنستان به خدمات تخصصی در حوزههای مهندسی عمران (طراحی سدسازی در رودخانه مرغاب)، پزشکی (به ویژه جراحی و مراقبتهای بهداشتی در مناطق روستایی) و آموزش عالی نیاز دارد. ایران میتواند با اعزام استادان دانشگاهی و ارائه دورههای مجازی برای دانشجویان ترکمن، همکاری کند. همچنین، آموزش مهارتهای شناختی و رسانهای به معلمان ترکمنستان از طریق پلتفرمهای آموزشی مشترک، قابل اجراست.
کریدورهای حملونقل منطقهای
کریدور «ایران–ترکمنستان–ازبکستان» (از بندرعباس/چابهار به سمرقند) یکی از کوتاهترین مسیرهای دسترسی آسیای مرکزی به دریا است. تکمیل خط راهآهن ۲۰ کیلومتری سرخس–عشقآباد و ساخت خط راهآهن سرانگ–مرو–ازبکستان، اولویتهای اصلی در این حوزه هستند. همچنین، هماهنگی در استانداردهای حملونقل جادهای، صدور مجوز الکترونیکی بازرگانی و نظارت بر ایمنی اپراتورها و ناوگان، از ظرفیتهای عملیاتی مؤثر است.
اقتصاد دریایی و بهرهبرداری از خزر
اگرچه ترکمنستان خشکیبسته است، اما از طریق بندر ترکمنباشی در دریای خزر، به اقتصاد دریایی دسترسی دارد. ایران میتواند در آموزش نیروی متخصص بندری، مدیریت زنجیره تأمین و استفاده از فناوریهای نظارتی (ردیابی کشتیها، سامانههای ایمنی بندری) کمک کند. همچنین، همکاری در پروژههای مشترک انرژی دریایی (انرژی بادی در ساحل خزر) و تحقیقات ماهیگیری (ماهی خاویاری، کفال) میتواند سودآور باشد.
حکمرانی و سیاستگذاری توسعه
ترکمنستان در حال تدوین «برنامه توسعه ملی ۲۰۲۵–۲۰۳۰» است. ایران میتواند تجربه خود را در حوزههایی مانند سیاستهای جهادی-سازندگی در توسعه مناطق محروم، مدیریت بحرانهای طبیعی با مشارکت مردمی، تدوین آییننامههای عملیاتی برای زیرسیستمهای نوآوری در سازمانهای دولتی و همکاری دانشگاهی–صنعتی برای توسعه نوآوری به اشتراک بگذارد. طراحی مدل «ارزیابی عملکرد هلدینگ راهآهن ترکمنستان» با استانداردهای بینالمللی و دفاعی، میتواند بسیار مؤثر باشد.
جمعبندی و چشمانداز آینده
ترکمنستان کشوری با ذخایر گازی عظیم، موقعیت ژئوپلیتیکی استراتژیک و تمایل به ثبات است، اما با چالشهایی مانند انزوا، وابستگی تکمحصوله و کمبود فناوری مواجه است. همکاری با ایران میتواند در حوزههای انرژی، حملونقل، کشاورزی و حکمرانی، بر اساس مدلهای تبادلی و فنی-عملیاتی، سود دوطرفه ایجاد کند. موفقیت این همکاریها مستلزم تمرکز بر پروژههای کمهزینه اما مؤثر، احترام به بیطرفی ترکمنستان و استفاده از شبکههای علمی-دانشگاهی است.
