جنگ بزرگ بر سر سبد معیشت/ حقوق کارگران چقدر زیاد می‌شود؟

با آغاز جلسات کمیته مزد شورای‌عالی کار برای تعیین حداقل دستمزد سال ۱۴۰۵ گمانه زنی‌ها درباره سقف افزایش دستمزد نیز به موضوع مهم محافل اقتصادی بدل شده است. برخی منابع از احتمال افزایش ۳۵ تا ۴۵ درصدی دستمزد ۱۴۰۵ نسبت به سال قبل خبر می‌دهند و برخی دیگر احتمال دریافتی کامل (حقوق + مزایا) کارگران به ۱۷ تا ۲۰میلیون تومان را محتمل می‌دانند.

در این بین نمایندگان کارگری بر توجه و تمرکز دولت برای تعیین «سبد معیشت واقعی» و نرخ تورم تأکید دارند و این همان نقطه عطف بودجه هر سال و ساختار سفره خانوار است.

اهمیت سبد معیشت در تعیین دستمزد کارگران

در ایران، سبد معیشت یکی از مبناهای مهم در تعیین حداقل دستمزد کارگران است. اما در عمل، شکاف قابل توجهی بین دستمزد مصوب و هزینه واقعی معیشت وجود دارد. این موضوع باعث می‌شود که بسیاری از کارگران با این‌که «حقوق قانونی» دریافت می‌کنند، عملا نتوانند تمام هزینه‌های لازم زندگی را پوشش دهند. نهادهای کارگری هم بارها خواستار به‌روزرسانی روش محاسبه سبد معیشت شده‌اند تا دستمزدها بیشتر با واقعیت اقتصادی زندگی کارگران همخوان شود.

طبق قانون کار ایران (ماده ۴۱)، شورای‌عالی کار موظف است حداقل دستمزد را «با توجه به دو معیار» تعیین کند: نرخ تورم و هزینه سبد معیشت.

از دید بعضی نمایندگان کارگری و کارشناسان، چون تورم خیلی بالا است و هزینه زندگی به سرعت تغییر می‌کند، سبد معیشت باید دقیق‌تر و به‌روز محاسبه شود تا دستمزد واقعی بتواند «قدرت خرید» را حفظ کند و برهمین اساس باید معیارها و فرمول تعیین سبد معیشت بازنگری شود.

سبد معیشت، مجموعه‌ای از کالاها و خدمات ضروری است که یک خانوار برای تأمین حداقل نیازهای زندگی روزمره خود به آن نیاز دارد. این سبد معمولاً شامل مواد غذایی، پوشاک، مسکن، بهداشت و درمان، آموزش، حمل‌ونقل و برخی خدمات رفاهی پایه است. هدف از تعریف سبد معیشت، مشخص کردن حداقل هزینه‌ای است که یک خانوار برای زندگی شرافتمندانه و بدون محرومیت باید داشته باشد.

دستمزد واقعی کارگران باید بتواند حداقل هزینه‌های زندگی آنها را پوشش دهد. به همین دلیل، سبد معیشت به عنوان مبنای تعیین دستمزد پایه و حقوق قانونی کارگران در بسیاری از کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر دستمزد کمتر از هزینه‌های سبد معیشت باشد، کارگران با فقر و کاهش قدرت خرید مواجه می‌شوند، و این می‌تواند منجر به نارضایتی اجتماعی، کاهش بهره‌وری و افزایش نابرابری اقتصادی شود.

سبد معیشت نه تنها معیار مناسبی برای تعیین حداقل دستمزد است، بلکه به دولت‌ها و نهادهای اجتماعی کمک می‌کند تا سیاست‌های رفاهی، حمایت‌های اجتماعی و برنامه‌های مقابله با فقر را به شکل هدفمند طراحی کنند. همچنین، بررسی تغییرات سبد معیشت در طول زمان، شاخصی از تورم واقعی و تغییر قدرت خرید مردم ارائه می‌دهد.

محاسبه سبد معیشت

طبق آمار رسمی، هزینه سبد معیشت برای سال ۱۴۰۴ حدود ۲۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان تعیین شد که شامل اقلام ضروری زندگی مانند غذا، پوشاک، مسکن، درمان و حمل‌ونقل بود. برخی فعالان کارگری معتقدند روش محاسبه فعلی سبد معیشت اشتباه است؛ مثلاً میانگین ساده شهرها را در نظر می‌گیرند در حالی که هزینه معیشت در شهرهای بزرگ (به‌خاطر مسکن و حمل‌ونقل) بسیار بالاتر است و اگر روش محاسبه اصلاح شود، عدد سبد معیشتی باید حداقل ۲۵ درصد بیشتر باشد.

همچنین به باور بسیاری از کارشناسان و فعالان کارگری اختلاف دستمزد با سبد معیشت همان پاشنه آسیل سفره خانوار است چنانچه برخی از گزارش‌های میدانی عدد سبد معیشت شهریور ۱۴۰۳ حدود ۳۶ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان می‌دانشتند و همان زمان حداقل دستمزد کارگران (برای یک کارگر با ۱.۳ فرزند) حدود ۱۰ میلیون و ۹۰۰ هزار تومان بوده که فقط «حدود ۲۹.۶ درصد» از این سبد معیشت را پوشش می‌دهد. این شکاف بسیار بزرگ نشان می‌دهد که دستمزد حداقلی، برای بسیاری از کارگران به طور کامل هزینه‌های معیشت را تأمین نمی‌کند.

برآورد دستمزد ۱۴۰۵ بر اساس سناریوهای مختلف 

برخی منابع معتقدند تورم سال ۱۴۰۵ در محدوده ۳۵ تا ۴۵ درصد خواهد بود. یورونیوز به نقل از صندوق بین‌المللی پول گزارش داده تورم حدود ۴۳٫۳ درصد برآورد شده است. بنابراین می‌توان ۳ سناریو برای نرخ تورم ۱۴۰۵ در سناریوی کم‌برآورد، منتظر نرخ تورم ۳۵ درصدی، در سناریو میانه منتظر نرخ تورم ۴۰ درصدی و در سناریوی بدبینانه باید منتظر نرخ تورم ۴۵ درصدی بود.

فرض کنیم حداقل دستمزد پایه در پایان ۱۴۰۴ (یا مبنای فعلی) برابر ۱۰٫۳۹ میلیون تومان (عدد تقریبی فرضی برای مثال) باشد. برای ساده‌سازی، فرض می‌کنیم دستمزد افزایش «متناسب با تورم» دارد (هرچند در عمل ممکن است سیاست دستمزد متفاوت باشد).

سناریوی تورم ۳۵ درصد:

دستمزد جدید ≈ ۱۰٫۳۹ × (۱ + ۰.۳۵) ≈ ۱۴٫۰۳ میلیون تومان

سناریوی تورم ۴۰ درصد:

دستمزد جدید ≈ ۱۰٫۳۹ × (۱ + ۰.۴۰) ≈ ۱۴٫۵۴ میلیون تومان

سناریوی تورم ۴۵ درصد:

دستمزد جدید ≈ ۱۰٫۳۹ × (۱ + ۰.۴۵) ≈ ۱۵٫۰۶ میلیون تومان

بنابراین میزان افزایش دستمزد ۱۴۰۵ نیز بین ۲۰ تا ۵۰ درصد پیش بینی می‌شود. بااینهمه کارشناسان کارگری هشدار می‌دهند اگر دستمزد بر اساس آمار رسمی تورم تعیین شود، «شکاف معیشتی» ادامه داشته و دستمزدها باز هم نمی‌توانند هزینه واقعی معیشت کارگران را پوشش دهند.

از دید این کارشناسان، تعیین دستمزد واقعی باید بر مبنای «خط فقر» و «سبد معیشت واقعی» باشد، نه فقط نرخ تورم.