کارنامه تورمی ۷ رئیس‌جمهور زیر ذره‌بین/ چرا غول گرانی مهار نشد؟

تورم یا Inflation به معنای افزایش مداوم و پیوستـه سطح عمومی نرخ کالاها و خدمات در یک جامعه بوده و برای یک دوره زمانی معین می‌شود. کارشناسان، کاهش عرضه یا افزایش تقاضای کل و رشد نقدینگی را دو عامل اصلی بروز تورم می‌دانند. همچنین اتخاذ سیاست‌های پولی انبساطی، کسری بودجه و استقراض دولت از بانک مرکزی از مهم‌ترین عوامل افزایش نرخ تورم هستند. 

انواع تورم

برای درک بهتر شرایط روز ایران باید نگاهی هب انواع تورم انداخت. در ساختار اقتصاد «تـورم خزنده» تورمی است که در آن قیمت‌ها به‌طور آرام و خفیف شروع به افزایش می‌کنند. در این نوع از تورم، قیمت‌ها در طول سال نهایت تا سقف ۸ درصد رشد خواهند کرد.

 «تورم شدید، تازنده یا شتابان» نوع دوم تورم است که در آن نرخ تورم با سرعت بیشتری باعث افزایش قیمت‌ها می‌شود. این تورم در طول سال بین ۱۵ تا ۲۵ درصد تعریف شده است. «تـورم بسیار شدید» نیز به معنای دو برابر شدن قیمت‌ها در طول شش ماهه سال است یا تورمی که تنها در عرض یک ماه، قیمت اجناس ۵۰ درصد افزایش می‌یابد. از این نوع تورم، با عناوینِ تورم افسارگسیختـه، ابرتورم یا حتی فوق‌تورم هم یاد می‌کنند.

با نگاهی به نرخ تورم در  ۴ دهه گذشته، پاسخ به این سوال که اقتصاد ایران در کدام یک از سطوح تورمی قرار داشته و دارد را به خواننده می سپاریم.

در این بررسی، نرخ تورم سالانه در هر یک از دولت‌های ۸ ساله میرحسین موسوی، هاشمی‌رفسنجانی، محمد خاتمی، محمود احمدی‌نژاد، حسن روحانی و ابراهیم رئیسی بدون توجه به شرایط خاص سیاسی و اجتماعی هر دوران و صرفاً از نظر کمی با هم مقایسه می‌شوند. البته بعضا به برخی از دلایل در خصوص تغییر اعداد تورم اشاره‌ای خواهد شد. کلیه ارقام استفاده شده در این گزارش، برگرفته از مرکز آمار ایران و برای نقاط شهری است.

نرخ تورم از سال 1357 تا امروز

اگر تورم ۱.۵ درصدی اعلام شده از سوی مرکز آمار ایران برای سال ۱۳۵۷ به‌دلیل شرایط خاص دوران انقلاب نادیده گرفته شود، نرخ تورم در دو سال اول پس از پیروزی انقلاب به ترتیب ۱۱.۷ درصد و ۲۴.۲ درصد برای سال‌های ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹ بوده است.

۱. دوره میرحسین موسوی ۱۳60-۱۳۶7

جدول ۱: روند تغییرات نرخ تورم در سال‌های ۱۳۶۷-۱۳۶۰ (ماخذ؛ مرکز آمار ایران)

در این دوره هرچند اقتصاد ایران نرخ‌های تورم ۳۰.۹ و ۲۹.۲ درصد را به ترتیب در سال‌های ۱۳۶۶ و ۱۳۶۷ تجربه کرده که می‌تواند گویای وضعیت اقتصادی کشور در سال‌های پایانی جنگ تحمیلی به‌ویژه ناشی از کاهش درآمدهای ارزی باشد، ولی در این دوره، اقتصاد ایران در سال ۱۳۶۴ شاهد کمترین نرخ تورم، معادل ۲.۱ درصد بوده که پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون بی‌سابقه محسوب می‌شود. از ویژگی‌های اقتصاد ایران در این دوره، تثبیت نرخ ارز رسمی (۷ تومان) و تهیه و توزیع اقلام اساسی و ضروری مردم با نرخ ارز دولتی بوده است.

ویژگی مهم این دوره:

• کمترین نرخ تورم در سال ۱۳۶۴ و معادل ۲.۱ درصد و بازگشت نرخ تورم در دو سال آخر دوره به حدود ۳۰ درصد.
•  نرخ برابری دلار در این دوره حدود ۷ تومان از سوی دولت ثابت اعلام شده بود.

۲. دوره هاشمی رفسنجانی (۱۳68-۱۳75)

جدول ۲: روند تغییرات نرخ تورم در دوره ۱۳۷۵-۱۳۶۸ (ماخذ؛ مرکز آمار ایران)

از ویژگی‌های این دوره، افزایش نسبی نرخ تورم ناشی از آزادسازی ترجیحی نرخ ارز، از ۷ تومان به ۱۷۵ تومان است؛ به‌طوری‌که نرخ تورم در سال ۱۳۷۴ به ۴۹.۳ درصد رسید که در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون بی‌سابقه است. علت اصلی این جهش نرخ تورم، تشکیل حساب تعهدات ارزی دولت در بانک مرکزی ناشی از مابه‌التفاوت رقم ریالی ارز ۷ تومان به ارز ۱۷۵ تومانی در زمان تسویه بوده که منجر به افزایش پایه پولی و نرخ تورم شده بود. هرچند این افزایش نرخ تورم در سال‌های بعد تعدیل شد.

مهم‌ترین ویژگی این دوره:

•  بیشترین نرخ تورم در سال ۱۳۷۴ معادل ۴۹.۳ درصد و بازگشت آن به ۲۳.۹ درصد در سال پایانی.
•  آزادسازی تدریجی نرخ برابری دلار از ۷ تومان به ۱۷۵ تومان.

۳. دوره خاتمی (۱۳۷۶-۱۳۸۳)

جدول ۳: روند تغییرات نرخ تورم در دوره ۱۳۸۳-۱۳۷۶ (ماخذ؛ مرکز آمار ایران)

در این دوره با وجود افزایش نسبی نرخ تورم، در سال‌های نخست تقریبا نرخ تورم از نوسان کمتری برخوردار بوده است. دلیل آن نیز می‌تواند ثبات نسبی نرخ ارز پس از آزادسازی آن باشد. در این دوره، برای عدم‌تکرار تجربه ایجاد حساب تعهدات ارزی که در دوره هاشمی‌رفسنجانی منجر به افزایش پایه پولی و نهایتا تورم شده بود از ذخایر ارزی استفاده شده است.

مهم‌ترین ویژگی این دوره:

- ثبات نسبی نرخ تورم زیر ۲۰ درصد.

 - آزادسازی تدریجی نرخ دلار همراه با استفاده از ذخایر ارزی.

۴. دوره محمود احمدی‌نژاد (۱۳84-۱۳91)

جدول ۴: روند تغییرات نرخ تورم در دوره ۱۳۹۱-۱۳۸۴ (ماخذ؛ مرکز آمار ایران)

در این دوره پس از افزایش نرخ تورم از ۱۲.۱ درصد به ۲۵.۵ درصد طی سه سال، نرخ تورم با کاهش چشمگیری به عدد ۹.۵ درصد تقلیل یافت و پس از سال‌ها یک‌رقمی شد، ولی دوباره و با وضع تحریم‌های جدید و افزایش نسبی نرخ ارز، نرخ تورم روند صعودی گرفته و طی سه سال به ۲۸.۶ درصد رسید.

مهم‌ترین ویژگی این دوره:

 در چهار سال اول، نرخ تورم بیش از دو برابر شد، اما در سال ۱۳۸۸ نرخ تورم یک رقمی و به ۹.۵ درصد کاهش یافت و مجدد در سه سال پایانی ۲ برابر شد.

۵. دوره حسن روحانی (۱۳۹2-۱۳۹9)

جدول ۵: روند تغییرات نرخ تورم در دوره ۱۳۹۹-۱۳۹۲ (ماخذ؛ مرکز آمار ایران)

از ویژگی‌های این دوره، روند کاهشی نرخ تورم در چهار سال اول به صورت مستمر و تک‌رقمی‌ماندن نرخ تورم در دو سال ۹۵ و ۹۶ به‌طور پیاپی است. روند کاهشی مستمر نرخ ارز از ۳۲.۱ درصد به ۸.۱ درصد طی ۵ سال اول این دوره را می‌توان ناشی از ثبات نسبی نرخ ارز طی سال‌های مذکور دانست. پس از وضع تحریم‌های جدید و محاصره اقتصادی ایران و با جهش حدود شش برابری نرخ ارز، تورم نیز روند صعودی داشته است؛ به طوری که در سال‌های ۹۷، ۹۸ و ۹۹ به ترتیب به ۲۶.۶، ۳۴.۴ و ۳۶.۲ درصد رسید.

مهم‌ترین ویژگی این دوره:

• روند کاهشی و بی‌سابقه نرخ تورم از ۳۲.۱ درصد به ۸.۱ درصد، طی ۵ سال و تک‌رقمی‌ماندن نرخ تورم در دو سال متوالی ۱۳۹۶ و ۱۳۹۵.
•  افزایش مجدد نرخ تورم در سه سال پایانی و رسیدن آن به عدد ۳۶.۲ درصد در سال پایانی.
•  ثبات نسبی نرخ برابری دلار با ریال در ۵ سال اول و افزایش حدود شش برابری آن ناشی از تحریم و محاصره اقتصادی.

۶. دوره ابراهیم رئیسی (۱۴۰۰ –تا اردیبهشت 1403)

براساس گزارش مرکز آمار، نرخ تورم سال ۱۴۰۰ با افزایش تدریجی نرخ ارز به ۴۰.۲ درصد در نقاط شهری افزایش یافت. همچنین با ثبت تورم متوسط ۴۶.۵ درصدی سال ۱۴۰۱، این چهارمین سال پیاپی و متوالی است که نرخ تورم سالانه در ایران بالای ۴۰ درصد گزارش شده است.

نرخ تورم سال ۱۴۰۲ نیز در مسیر افزایشی قرار گرفت و در نهایت سال 1402 با تورم بالای 40 درصد به پایان رسید. اردیبهشت 1403 هم با تورم سالانه 37 درصد به پایان رسید.

7- دوره مسعود پزشکیان( مرداد 1403 تا کنون)

به این ترتیب دولت پزشکیان اقتصاد را با تورم سالانه 37 درصدی تحویل گرفت. براساس آمار بانک مرکزی نرخ تورم سالانه مهر ۱۴۰۴ با ۱.۴ درصد افزایش نسبت به ماه قبل به ۳۸.۹ درصد رسیده است.

راهکارهای کاهش نرخ تورم

افزایش نقدینگی، سیاست‌های مالی انبساطی و کسری بودجه، انتظارات تورمی، افزایش جمعیت گروه سنی مصرف‌کننده، افزایش شاخص نرخ کالای وارداتی، افزایش نرخ ارز و... از مهم‌ترین عوامل بروز تورم هستند.

بر این اساس برای کنترل تورم راهی جز مدیریت موارد یادشده نداریم و باید سیاست‌هایی مانند اجرای انضباط مالی، افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه مبادله پول، افزایش نرخ سود حقیقی و ارتقای بنیه تولید و رشد اقتصادی اجرایی شود.

در بررسی دلایل موثر بر تورم، نوسان نرخ ارز در صدر این فهرست قرار داشته و حتی از تاثیر نقدینگی بر تورم نیز پیشی می‌گیرد. از سوی دیگر، از آنجا که تورم یک پدیده پولی است، با کمک سیاسیت‌های پولی و مالی می‌توان آن را مدیریت یا مهار کرد. به‌عنوان مثال، یکی از ابزارهای کنترل تورم بالا بردن نرخ بهره بانکی است. این کار که به معنی گران شدن پول است، باعث می‌شود پول‌های سرگردان در جامعه که در بازارهای مختلف باعث ایجاد تلاطم می‌شوند، جمع شوند و کاهش نقدینگی یکی از راه‌های کاهش میل به مصرف خواهد بود. هرچه مصرف کاهش یابد نرخ کالاها و خدمات نیز کاهش خواهد یافت. برای درک بهتر موضوع در ادامه به تشریح انواع «تورم» در اقتصاد می‌پردازیم.