پارس جنوبی در آستانه بحران: قطر چگونه شاهراه انرژی ایران را زیر فشار گذاشته است؟

پارس جنوبی: شکاف فزاینده با قطر در بزرگترین میدان گازی جهان

اختلاف ظرفیت تولید و سرمایه‌گذاری؛ قطر پیشتاز، ایران درگیر اصلاح ساختار

بزرگترین میدان گازی جهان، پارس جنوبی، که در قلب آب‌های نیلگون اما پرتنش خلیج فارس واقع شده است، به نمادی از ثروت استراتژیک برای ایران و قطر تبدیل شده است. با این حال، در حالی که همسایه جنوبی با شتاب بخشیدن به توسعه و اجرای پروژه‌های فشارافزایی، برداشت گاز را سرعت می‌بخشد، ایران با چالش‌های جدی در زمینه اصلاح ساختار مالی، کمبود سرمایه و فرسودگی تجهیزات مواجه است.

شکاف تولید؛ قطر در مرز ۸۰۰ میلیون متر مکعب، ایران در حدود ۶۵۰ میلیون

گزارش‌های رسمی حاکی از آن است که ظرفیت تولید گاز قطر از پارس جنوبی از مرز ۸۰۰ میلیون متر مکعب در روز فراتر رفته است. در مقابل، ایران با وجود توسعه ۲۴ فاز در دهه گذشته، در بهترین حالت قادر به برداشت حدود ۶۵۰ میلیون متر مکعب در روز است. با کاهش فشار طبیعی مخزن، این اختلاف در سال‌های آینده به شکافی اقتصادی و فنی تبدیل خواهد شد که تنها با سرمایه‌گذاری سنگین در پروژه‌های فشارافزایی (EOR) قابل جبران است.

سیاست‌گذاری متفاوت؛ سرمایه‌گذاری بین‌المللی در قطر، چالش‌های داخلی در ایران

توسعه میدان پارس جنوبی طی بیست سال اخیر در دو سوی مرز با دو منطق کاملاً متفاوت پیش رفته است. قطر با مشارکت غول‌های بین‌المللی مانند TotalEnergies، ExxonMobil و Shell، و ایران با تکیه بر پیمانکاران داخلی، منابع صندوق توسعه ملی و اوراق سلف نفتی. این رویکردهای متفاوت منجر به شکاف عمیق در بهره‌وری شده است؛ به گونه‌ای که هر فاز قطری در پارس جنوبی از نظر ضریب بازیافت و فشار خروجی، حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد جلوتر از طرف ایرانی است.

پروژه فشارافزایی قطر؛ سرعت بالا، فناوری پیشرفته

قطر از سال ۲۰۲۳، پروژه‌ای عظیم تحت عنوان North Field Expansion را آغاز کرده که هدف آن افزایش ظرفیت برداشت گاز تا بیش از ۱۲۰۰ میلیون متر مکعب در روز در افق ۲۰۲۷ است. این برنامه شامل نصب کمپرسورهای فوق‌سنگین در لایه‌های عمیق و تزریق گاز بازگردانی‌شده برای افزایش فشار مخزن مشترک است. در مقابل، ایران نیز طرح فشارافزایی را از سال ۱۳۹۹ در دستور کار شرکت ملی نفت قرار داد، اما نه بودجه مشخصی تخصیص یافت و نه شرکت خارجی حاضر به همکاری شد. تلاش برای جذب شرکت‌های چینی و روسی نیز با موانع فنی روبه‌رو شد.

تأخیر در اجرای پروژه فشارافزایی ایران؛ موانع مالی و فنی

طرح فشارافزایی پارس جنوبی، که قرار بود در قالب ۲۰ سکوی کمپرسور دریایی و چهار واحد فرآیندی خشکی با هزینه‌ای بین ۲۰ تا ۲۵ میلیارد دلار اجرا شود، از سال ۱۴۰۰ تاکنون تنها طراحی اولیه و مطالعه امکان‌سنجی را پشت سر گذاشته است. در نبود مهندسی تأمین مالی مشخص، پروژه عملاً متوقف مانده و وزارت نفت به دنبال «اصلاح ساختار مالی مشارکت داخلی» است. این اقدام به معنای تعویض مدل قراردادها از EPC به مشارکت سرمایه‌ای در تولید است.

پیامدهای اقتصادی؛ از کاهش صادرات تا تبدیل شدن به واردکننده بالقوه

افت فشار مخزن پارس جنوبی پیامدهای فراتر از کاهش تولید گاز دارد. کاهش توان تولید گاز خشک و میعانات گازی مستقیماً بر صادرات فرآورده و خوراک صنایع پتروشیمی جنوب اثر می‌گذارد. همچنین، افت عرضه داخلی می‌تواند موجب افزایش واردات گاز و محدودیت تزریق به شبکه سراسری شود. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که در صورت تداوم این وضعیت، ایران از صادرکننده بالقوه گاز به واردکننده بالقوه تبدیل خواهد شد.

رقابت خاموش در میادین مشترک؛ از خزر تا غرب کارون

پارس جنوبی تنها جبهه این رقابت نیست. میادین مشترک در غرب کارون (آزادگان، یاران و یادآوران)، فرزاد ب و بخشی از خلیج فارس نیز در معرض پدیده برداشت سریع‌تر توسط همسایگان در مقابل ایستایی فنی ایران هستند. در میدان آزادگان جنوبی، عراق با سرمایه‌گذاری قابل توجه، تولید را به بیش از ۲۵۰ هزار بشکه در روز رسانده است، در حالی که طرح فشارافزایی ایران هنوز در مرحله تست آزمایشی است.

ضرورت اصلاح ساختار؛ راهی برای جبران عقب‌ماندگی

برای جبران عقب‌ماندگی، وزارت نفت راهی جز اصلاح ساختار سرمایه‌گذاری ندارد. در شرایط تحریم، دستیابی به فاینانس خارجی یا مدل‌های IPC غیرممکن شده است. طرح جدید که در قالب «سرمایه‌گذاری تلفیقی با تضمین بازگشت گاز» در دست بررسی است، می‌کوشد بنگاه‌های بزرگ داخلی را به سرمایه‌گذاری در حوزه زیرساخت گازی تشویق کند.

بحران فناوری؛ صرف سرمایه بدون تکنولوژی

مشکل اصلی ایران نه صرفاً نبود سرمایه، بلکه نبود فناوری است. طراحی کمپرسورهای فشارافزایی نیازمند تجهیزات و دانش فنی پیشرفته‌ای است که تنها چند شرکت جهانی قادر به تولید آنها هستند. تحریم‌های صنعتی علیه ایران خرید این فناوری را دشوار کرده است.

آینده پارس جنوبی؛ آزمونی برای کارآمدی ساختار انرژی

پارس جنوبی دیگر نه فقط یک میدان گازی، بلکه آزمونی برای کارآمدی ساختار انرژی کشور است. کارشناسان معتقدند که اگر پروژه فشارافزایی تا پایان سال ۱۴۰۸ آغاز شود، ایران قادر است افت فشار را مهار کرده و تولید پایدار ۸۰۰ میلیون متر مکعبی را حفظ کند. در غیر این صورت، خسارت اقتصادی ناشی از کاهش برداشت از میدان مشترک می‌تواند بیش از ۱۰ میلیارد دلار در سال هزینه فرصت برای کشور ایجاد کند. روند فعلی اگر ادامه یابد، فاصله تولید ایران و قطر تا سال ۱۴۱۰ ممکن است دو برابر شود.