آیا ایران گنجی پنهان دارد؟ معادن گوهرسنگ؛ فرصتی که به باد رفت!
توسعه ظرفیت فیروزه نیشابور برای افزایش صادرات گوهرسنگ ایران به بازار جهانی.
ایران، با پیشینه‌ای دیرینه در استخراج و تراش گوهرسنگ‌ها، علی‌رغم برخورداری از منابع غنی، سهم ناچیزی از بازار جهانی را به خود اختصاص داده است. معدن فیروزه نیشابور، به عنوان یکی از قدیمی‌ترین معادن فعال جهان، نمادی از توانمندی تاریخی کشور در این حوزه محسوب می‌شود.
سهم اندک از بازار جهانی
با وجود سابقه درخشان بیش از 11 هزار سال معدنکاری و پنج هزار سال گوهرتراشی، ایران تنها حدود یک‌صدم درصد از بازار جهانی گوهرسنگ‌ها را در اختیار دارد. در مقابل، کشورهایی مانند سوئیس، هند و تایلند، با تمرکز بر فرآوری، تراش، درجه‌بندی و برندینگ، توانسته‌اند گردش مالی قابل توجهی را در این صنعت ایجاد کنند.
نقشه راه توسعه صنعت گوهرسنگ
برنامه هفتم توسعه، دستیابی به سهم نیم درصد از ارزش بازار جهانی جواهرات معادل 3.8 میلیارد دلار تا سال 1404 و سهم یک درصدی تا سال 1410 به ارزش 9.7 میلیارد دلار را به عنوان نقشه راه توسعه این صنعت تعیین کرده است. با این حال، کم‌توجهی دولت، فقدان برنامه جامع و نبود آیین‌نامه‌های صادراتی و مقررات واردات و صادرات، مانع بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های این بخش شده است.
ظرفیت‌های مغفول در شهرستان فردوس
شهرستان فردوس نمونه‌ای بارز از ظرفیت معادن گوهرسنگ ایران است. در این شهرستان 38 نوع گوهرسنگ شناسایی شده و 35 معدن فعال وجود دارد. با این حال، بسیاری از پهنه‌ها در اختیار دولت بوده و امکان بهره‌برداری بخش خصوصی محدود است. مشاهدات میدانی نشان می‌دهد بخش زیادی از ارزش افزوده معادن به دلیل عدم نظارت و ساماندهی، به خارج از کشور منتقل می‌شود.
وضعیت کنونی بهره‌برداری از گوهرسنگ‌ها
روش‌های استخراج
اکثر بهره‌برداری‌ها از معادن گوهرسنگ در ایران به صورت سنتی و نیمه‌صنعتی انجام می‌شود. بسیاری از معادن کوچک هستند و با ابزارهای ساده کار می‌کنند. روش‌های اکتشاف علمی و پایش زیست‌محیطی کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
استان‌های فعال: خراسان رضوی (فیروزه و عقیق)، قم (عقیق و اونیکس)، کرمان (عقیق، گارنت)، سیستان و بلوچستان (زبرجد و گارنت)، فارس و همدان (یشم و آمتیست).
مرحله فرآوری و تراش
به دلیل کمبود امکانات فرآوری مدرن، بخش زیادی از سنگ‌ها به صورت خام فروخته یا صادر می‌شوند. شهرهای مشهد، قم، اصفهان و تهران از مراکز اصلی تراش و طراحی جواهر هستند، اما اکثر کارگاه‌ها نیمه‌دستی بوده و از دستگاه‌های مدرن بین‌المللی کمتر بهره می‌برند.
صنایع وابسته و بازار فروش
گوهرسنگ‌های تراش‌خورده عمدتاً در کارگاه‌های طلاسازی، نقره‌سازی و انگشترسازی سنتی مصرف می‌شوند. بازار اصلی فروش، شهرهای مذهبی مانند مشهد و قم است. بخش کمی از تولید به صورت غیررسمی به خارج صادر می‌شود.
پژوهش و استانداردسازی
تلاش‌هایی برای شناسایی علمی ذخایر جدید و تأسیس مرکز ملی گوهرسنگ ایران در مشهد برای استانداردسازی، آموزش و ارزیابی کیفی سنگ‌ها صورت گرفته است، اما هنوز به مرحله صنعتی و صادراتی پایدار نرسیده‌اند.
چالش‌های بهره‌برداری کنونی
از جمله چالش‌های اصلی می‌توان به نبود دستگاه‌های دقیق تشخیص و درجه‌بندی، ضعف در فناوری فرآوری، نبود نظام بازاریابی و برند ملی، خام‌فروشی گسترده و کمبود حمایت مالی و بیمه‌ای اشاره کرد.
دلایل کمبود سرمایه‌گذاری در بخش گوهرسنگ ایران
دلایل متعددی از جمله نبود آگاهی کافی از ارزش اقتصادی، فقدان فناوری و دانش فنی پیشرفته، مشکلات مربوط به بازار و صادرات، نبود سیاست‌گذاری منسجم و حمایت دولتی کافی، کمبود نیروی متخصص، ضعف در بازاریابی و برندسازی بین‌المللی و مشکلات مالی و اقتصادی کلان کشور، مانع سرمایه‌گذاری در این بخش شده است.
راهکارهای پیشنهادی برای توسعه صنعت گوهرسنگ
کارشناسان و فعالان اقتصادی پیشنهاد می‌کنند با بهره‌برداری اصولی از معادن گوهرسنگ، می‌توان ضمن درآمدزایی برای کشور، اشتغال پایدار در مناطق کمتر توسعه‌یافته ایجاد کرد. راهکارهای پیشنهادی شامل توسعه اکتشافات علمی، ایجاد مراکز تراش و درجه‌بندی استاندارد، تسهیل ورود بخش خصوصی، تدوین برند ملی «گوهرسنگ ایران» و آموزش و توانمندسازی جوامع محلی است. اجرای برنامه‌های هدفمند می‌تواند این معادن مغفول را به منبع درآمد ملی و توسعه منطقه‌ای تبدیل کند.
